Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
52
 
 
kâinatın ilkesini teşkil eden Levh-i Mahfuz da denir.
116
 
İbn Arabî‘ye göre varlık bir daire teşkil etmektedir. Bu daire Allah‘ın bir 
görünüşü veya O‘nun aynıdır. Dairenin merkezi Allah‘tır. Başında ilk akıl vardır. Bu, 
bütün  yaratılanların  aslıdır.  Her  şeyin  sureti,  tasarısı  bunda  mevcuttur.  Bu  suretler, 
şekillere  konulmuştur.  Nihayet  yaratma  devam  edip  insan  türüne  gelmiş  ve  en  son 
insan  yaratılmıştır.  Varlık  dairesinin  sonunda  insan  bulunmaktadır.  İnsanla  varlık 
dairesi  tamamlanmış  ve  dairenin  sonu,  başıyla  birleşirse  insan  da  böylece  akılla 
birleşmiştir.  Başında  akıl  sonunda,  (başa  birleştiği  noktada)  insan  bulunan  bu 
dairenin, iki ucu arasında kalan kısmında diğer yaratılmış dünyalar, varlıklar vardır. 
nasıl  dairenin  merkezinden  çıkan  hatlar,  çevrenin  her  noktasına  aynı  uzaklıkta  ise 
bütün  yaratıklarında  Allah‘a  nisbeti  öyledir.  Onda  değişiklik  olmaz.  Dairenin 
çevresindeki her nokta, nasıl merkeze bakarsa bütün yaratıklarda öyle Allah‘a bakar, 
O‘nun verdiğini kabul ederler. 
117
 
İbn Arabî ve ondan sonrakilerin vahdet-i vücûdçu tezlerine göre Allah‘ın 
isim ve sıfatlarının bir tezahürü olan bu cihan, beş mertebeden meydana gelmiştir.
118
 
 Birinci  mertebe  gayb-ı  mutlak  (mutlak  gizlilik)  mertebesidir.  Bu 
mertebede Allah tam kemal halindedir, henüz isim ve sıfatlar dairesine inmemiştir.
119
 
İkinci  mertebe,  Ceberût  âlemi,  ilk  teayyün,  ilk  tecellî,  akl-ı  evvel,  ilk 
cevher,  hakikat-ı  Muhammediyye,  izafî  ruh,  küllî  ruh,  ğayb-ı  muzaf,  kiab‘ül  mubîn 
                                                           
116
 Bayrakdar, a.g.e., s.43. 
117
 Bayrakdar, a.y. 
118
 Bayrakdar, a.g.e., s.44; H.Mahmut Yücer, Meratibul-Vücud Hakkında Üç Risale, 
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996, ss.59-63. 
119
 Bayrakdar, a.y; Yücer, a.g.e., s.63.  

---

 
 
53
 
 
mertebesidir.  Ummu‘l-kitab  mertebesinde  toplu  olan  varlık,  bu  makamda  açılmış 
detaylanmıştır.
120
  
Üçüncü mertebe, melekût âlemidir. Bu âlem şehadet âlemine yakın ğayb-ı 
muzaf âlemidir.  
Dördüncü  mertebe,  mutlak  şuhud  mertebesidir  ki,  buna  şehadet  âlemi, 
mülk  âlemi,  nâsut  âlemi,  his  âlemi,  unsurlar  âlemi,  felekler  âlemi,  yıldızlar  âlemi 
denir.  
Beşinci  mertebe,  bunların  hepsini  kendinde  toplayan  insan-kamil 
mertebesidir. Önceki dört âlem, Allah‘ın İsm-i A‘zamıdır. Bunların tamamı, Allah‘ın 
Zatını gösterir. Bu âlemlerin tamamı, insanda da vardır. O halde insan-ı kâmil bütün 
âlemlerin özetidir.
121
  
Vahdet-i  vücûd  fikri  İsmail  Fenni‘ye  göre,  her  ne  kadar  avamın  ve  bir 
takım  taassup ehlinin  havsalasına sığmasa da müslümanların  en seçkinlerinin sahip 
oldugu bir fikirdir ve akla gayet uygun olmakla felsefe kitaplarını okuyarak şüphe ve 
hayret içinde kalanların da imdadına yetişecek bir mahiyettedir. Ayrıca materyalistler 
ve diğer bir takım ateistlerin, Allah-âlem ilişkisi konusunda ortaya attıkları itirazları 
bertaraf  etme  imkânına  da  sahiptir.  Sözgelimi;  maddenin  yok  edilmesinin  mümkün 
olduğu ve dolayısıyla ezeli olmadığı tecrübe ile sabit oldugu gibi âlemin tedbirsiz ve 
sırf  tesadüf  eseri  olarak  şu  bulunduğu  hale  gelmiş  olması  da  imkânsızdır.  Vahdet-i 
vücûd  anlayışı,  materyalistlerce  eşyanın  varoluş  sebebi  olarak  görülen  maddenin 
yerine  Allah‘ı  koyar  ve  haricî  bir  kuvvetin  müdahalesine  de  gerek  kalmamış  olur. 
Böylece  Allah‘ın  varlığını  inkâra  hiçbir  yol  kalmayacağı  gibi  onun  adaleti  gereği 
                                                           
120
 Bayrakdar, a.y; Yücer, a.y. 
121
 Bayrakdar, a.g.e., s.44; Yücer, a.g.e., s.63. 

---

 
 
54
 
 
ceza  ve  mükâfat  vermesini  yani  ahiretin  varlığını  tasdike  aklen  mecburiyet  hâsıl 
olur.
122
 
Özet  olarak  vahdet-i  vücûd  fikri,  ilk  mutasavvıflarda  mevcut  değildir. 
Ma‘ruf-i Kerhî (ö.200/815), Cüneyd-i Bağdadî (ö.298/911), Şeyh Şiblî (ö.334/946), 
Sülemî  (ö.412/1023),  Kuşeyrî  (ö.465/1072)  gibi  tasavvufçularda  böyle  bir  düşünce 
görülmemiştir.  İlk  mutasavvıflardaki  fena  fillah  (Allah‘ta  yok  olma)  fikri,  gelişe 
gelişe  çeşitli  felsefelerin  de  etkisi  altında  vahdet-i  vücûd  şekline  dönüşmüş  ve  bu 
felsefe,  İslâm  tasavvufuna  hakim  olmuştur.  İlk  mutasavvıflar,  fena  fillah  fikriyle 
şühud birliğine (her şeyde tek varlığı görmeye) ulaşmışlardı. Güneş doğunca yıldızlar 
nasıl  kaybolursa,  Hakk‘ın  tecellisiyle  kâinat  onların  gözünden  öyle  silinmişti. 
Aslında eşya vardı, bunu kabul ediyorlardı,  fakat aşkın verdiği sarhoşluk ile eşyayı 
göremiyorlardı, her şeyi  Hak  görüyorlardı.  Bu  görüş birliği ileri  götürülünce varlık 
birliğine erişmiştir.
123
  
   
             F-PLOTĠNUS’A GÖRE AġKINSAL BĠR ĠLKE OLARAK TANRI 
Plotinus‘un  birincil  öğreticisi  ancak  tek  bir  yüce  Tanrının  olduğunu 
bildiriyordu.  Bir  Tanrı  ki,  Plotinus  tarafından  giderek  terimi  Aristoteles‘in  anladığı 
anlamda Nousun bile üstüne yüceltiliyordu. Kökensel Varlık, Tanrı betimlenemezdir; 
eş  deyişle,  ona  onu  ıralandıracak  (bir  şeyi  benzerlerinden  ayıran  bir  özelliğiyle 
belirtmek,  karakterize  etmek)  nitelikler  yükleyemeyiz.  Yapabileceğimizin  en  çoğu, 
herhangi  bir  betimleyici  temel  olmaksızın,  onun  örneğin  sonsal  neden  gibi  bir  en 
                                                           
122
 Ertuğrul, Maddiyyun Mezhebinin İzmihlali, s.567. 
123
 Bayrakdar, a.g.e., s.45 

---