Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
61
 
 
dünyanın biricik kaynağı, şevk ve iştiyakın hedefi anlamında Allah‘tır. Dünya ondan 
fışkırıp  akar  ve  ruh  tekrar  ona  dönmeyi  arzular  ve  araştırır.  Lâkin,  Bir‘in  dünyaya 
ilgisi  Plotinus‘a  göre,  Batının  Teistik  dinlerinde  tasavvur  olduğu  gibi,  Allah‘ın 
dünyaya olan ilgisinden tamamen ayrıdır. Hıristiyanlıkta, Yahudilikte ve  İslâmiyet‘te 
Allah‘ın  dünyayı  yarattığı  söylenmiştir.  Fakat  Plotinus‘a  göre  dünya,  Bir‘in  bir 
―Sudûr‖udur  veya  ―Tecellî‖sidir  ve  bununla  birlikte  o,  bir  ―Sudûr  Silsilesi‖dir. 
Filozofik analiz açısından, ―yaratılış‖ ve ―sudûr‖ arasındaki farkı tam anlamıyla ortaya 
çıkarmak  son  derece  güçtür.  Zira,  her  ikisi  de  bir  dereceye  kadar  müphem 
kavramlardır;  her  ikisi  de  gerçekte  birer  mecaz  olmaktan  ileri  geçemezler.  Fakat 
meselenin  esası  şu  noktada  toplanmaktadır:  Batının  Teistik  zihnine  göre  dünya, 
yaratıldıktan sonra, bizzat kendi müstakil varlığına sahiptir, yani dünya, yaratıldıktan 
sonra, artık, Allah‘tan tamamıyla farklı müstakil bir ―Cevher‖ dir.  Başka bir deyişle, 
Allah ve dünya iki ayrı  varlıktır. Allah, asla dünya olamaz;  dünya da, hiçbir şey de, 
asla Allah olamaz. Dinlerde hiçbir anlamda, dünyanın, Allah‘ın bir ―Form‖u, Allah‘ın 
farz  edilmiş  bir  biçimi  veya  kıyafet  değiştirmesi;  ya  da;  Allah‘ın  bizzat  kendisinin 
herhangi  bir  şeye  transformasyonu  olduğu  söylenemez.  Fakat  Dinler  için  bu 
söylenemeyen şeyler, Plotinus‘un sudûr teorisine göre, dünyanın mevcudiyeti hâlidir. 
Yani, Allah, kendisini, kendisinden farklı bir cevher olmayan, başka bir deyişle, başka 
bir formda ayni cevher olan dünyaya transforme etmiştir. İşte bu görüş panteistik bir 
görüştür ve teistik yaratılış teorisine zıttır.
134
 
                                                           
134
 Sunar, Tasavvuf  Tarihi, s.116; Ernst  Von Aster,  Felsefe Tarihi Dersleri  I İlkçağ 
ve  ortaçağ  Felsefesi  (Çev.  Macit  Gökberk),  İstanbul  1943,  s.221;  Gilje,  Nils- 
Skirbekk, Gunnar, a.g.e., ss.135-136. 

---

 
 
62
 
 
Plotinus‘a göre mistik yol, dışa ait bütün şeylerden uzaklaşıp içe ait hürriyete 
kavuşmak yoludur. Mistik yol, aynı zamanda, bir içe kıvrılmaktır. Zira, ―Bir‖ içtedir, 
en içteki en derûni derinliktedir.
135
 
Cavit  Sunar‘a  göre  Plotinus;  tasavvufunu,  teolojik  bir  sistemin  terimleri  ile 
değil, felsefî terimlerle tefsir etmiştir. 
 Plotinus tasavvufu, her bir tasavvufun kendisinde kutsal ve transandantal  bir 
realite duygusu taşıdığı anlamda dinî tesmiye edilebilir olduğu hakkında dinî bir ruhun 
timsali  ise  de,  o,  tasavvufun  Hıristiyanlık,  Hinduizm,  Budizm  veya  İslâm  gibi  bazı 
hususi  dinî  sistemlerin  bünyelerinde  görülmesi  zorunlu  olan  mu‘tad  manada  dini  bir 
fenomen olmadığı vakıasının da canlı bir misâlidir. 
Plotinus‘un,  tasavvufunu  uyguladığı  dünya  sistemi  bir  nevi  panteistik 
emanasyonizmdir. Bu sebeple de batıdan ziyade doğuya bağlıdır.
136
 
Yeni-Eflatunculuk  Eflâtun  ve  Aristo‘nun  felsefeleri  ile  onların  türlü  tesirleri 
arasında  uzun  müddet  devam  eden  mücadeleden  sonra,  nihayet  ilkçağ  düşüncesinin 
bulduğu en terkibi hal şekli idi.
137
 
 
 
 
                                                           
135
 Sunar, a.g.e., s.126; Russell, a.g.e., s.292. 
136
 Sunar, a.g.e., s.115. 
137
 Ülken, a.g.e., s.112. 

---

 
 
63
 
 
I-PLOTĠNUS’ A GÖRE ĠNSANIN TANRI VE EVRENLE ĠLĠġKĠSĠ 
Plotinus  evrenin  ussal  ilkesini,  Logosu  özdekle  karşıtlık  içine  koyuyordu. 
Logosu olgusal olan, var olan bir şey görürken, özdeği ise hiçbir varlığı olmayan, yok 
olan ve yalnızca ışığın  yokluğunu simgeleyen karanlık ile özdeşleştiriyordu. Kötülük 
biçimsiz  bir  şeydir,  biçimden  yoksun  özdektir.  Özdek  pek  çok  kötülük  ve  iyilik 
dereceleri  sergilemekte  ve  bunlar  yalın  duyu  nesnelerinden  başlayıp  kendini 
olgusallaştırma ya da eksiksizlik hedefine yaklaşan ideal tezlere dek uzanmaktadırlar. 
Duyu  algısındaki  nesneler  ideal  biçimlerin  imgelerinden  başka  bir  şey  değildir,  ve 
duyusal  nesneler  ideal,  gerçek  olgusallığın  salt  bir  gölgesi  olan  bir  temel  üzerine 
dayanmaktadırlar.  
Plotinus  insanın  Tanrıya  ve  evrene  ilişkin  gerçeği  bulma  çabasından  doğan 
durumun nedenlerini çözümlüyordu.  Ona  göre insan ruhu Tanrı tarafından  yaratılmış 
ama daha sonra, insanın bağımsızlık ve kendini yönlendirme isteğine karşılık olarak, 
özdeksel  nesneler  dünyasına  indirilmişti;  böylece  duyusal  nesneleri  ve  özdeği 
denetlemeye çalışıyordu. Bu yoldan insan Tanrının alanını terk etmişti.
138
   
Plotinus insanın kendisini Tanrıdan kopardığını, gerçek iyiyi bulabilmek için 
ona  geri  dönmek  gerektiğini  belirtmiştir.  Ruh  bir  Devinmeyen  Devindirici 
(Aristoteles‘in  kavramı)  olarak  Tanrı  gibi  olma  özlemi  içindedir;  gene  de  ruh  bu  en 
yüksek hedefe ussal düşüncenin etkinliği yoluyla erişemeyeceği için, bu tür etkinliğe 
üstün  olan  başka  bir  yol  bulmalıdır  ve  bunu  edimsel  olarak  doğrudan  duygusal 
iletişimde  bulmaktadır.  Tanrıya  bu  doğrudan  yolda  bakmak,  Tanrı  ile  dolaysız  bu 
esrime  ilişkisini  ve  sezgisini  yaşamak  insanı  en  soylu  hedefine  ulaştıracak,  ona 
                                                           
138
 Sahakıan, a.g.e., ss.84-85. 

---