Yerdan unum li foydalanish uchun yer
massivlarining sifati va
joylashgan o ‘rni katta ahamiyatga ega. U num dor, lekin uzoqda,
noqulay joylashgan yerlar, o d atd a, ju d ay am zaru r b o ‘lganda,
xo'jalikda foydalanishga jalb etiladi.
Qazib oluvchi (kon) sanoatida yerdan qazilm a boyliklarni ish-
lash va xom ashyo olish uchun foydalaniladi. Yer qatlam larida
m a ’danli xom ashyo va y onilg'i zahiralari m avjudligi to g ‘-kon
korxonalarini joylashtirishni belgilaydi.
lzlab topilgan foydali qazilmalarning joylashgan o ‘rni ham katta
aham iyatga ega. Birinchi navbatda sanoat va m adaniy markazlarga
nisbatan qulay joylashgan boy konlar o ‘zlashtiriladi. Keyingi o 'n
yilliklarda uzoq va kam aholilik m intaqalarda m a’danli xomashyo va
yonilg‘i qazib olish hajm i keskin oshdi.
Qayta ishlovchi sanoatda yerdan hududiy asos sifatida foydalani
ladi. Bu yerda yerning binolar va inshootlarni qurish uchun geologik
sharoitlari
yaroqliligi, m ehnat resurslari jam langan aholi yashash
jovlariga, xomashyo m anbalariga va m ahsulotlarni sotish joylariga
yaqinligi ahamiyatga ega.
Y erdan ishlab chiqarishda foydalanishning xohlagan turini
aniqiashda tuproq qatlam i sifatini hisobga olish kerak. Qishloq
xo‘jaligining yerdan foydalanishdagi ustivorligi qonuniy tan olingan,
am m o am alda, sanoat tarm oqlari yer uchastkalarini tanlashda tez-
tez ustunlikka ega bo'lib kelishdi. Ishlanadigan yerlarning yaxshi
texnoiogik xususiyatlari kapital xarajatlar sarfining kam ayishini
ta ’m inlaydi, am m o bu qishloq xo'jaligiga va butun iqtisodiyotga
sezilarli zarar keltiradi.
Hozirgi sharoitda sanoat korxonalariga
qim m atbaho yerlarni
ajratish qattiq cheklashlar va ularni ajratish uchun katta to ‘lovlar
bilan bog'liq. Yer tuzish bo'yicha mutaxassislarga shuning uchun
yerlarni tarm oqlar emas, balki xalq xo'jaligi samaradorligi nuqtayi
nazaridan, bozor iqtisodiyoti tam oyillaridan kelib chiqib tarm oqlar
orasida taqsimlashni tashkil etish bo'yicha murakkab m asalalam i
yechishga to 'g 'ri keladi.
Yer fondida asosiy o 'rin n i h o sild o r yuqori u n u m li yerlar
egallaydi. U lar qishloq xo'jaligining yer resurslari asosini tashkil
etadi va ulardan foydalanish darajasi ko'pchilik hollarda
davlatdagi
oziq-ovqat vaziyatini belgilaydi.
15
Ilm iy-texnik progressning rivojlanishi jaray o n id a oldin kam
unumli hisoblangan yerlar qishloq xo'jaligida foydalanishga jalb etiladi.
Yangi yerlarni o ‘zlashtirish M irzacho'lda, Qarshi cho'lida va boshqa
ja n u b iy -s h a r q iy m in ta q a la r d a d e h q o n c h ilik h a jm in i a n c h a
kengaytirish im konini berdi; bu jarayon Orol bo'yi mintaqasida
murakkab ekologik m uam m olarni keltirib chiqardi.
Agrar ishlab chiqarishini yangi yerlarni o'zlashtirish hisobiga
kengaytirish tarm oqning ekstensiv rivojlanishini tavsiflaydi; bunday
am aliyot asosan ilm iy va texnologik salohiyati past,
yangi yerlarni
o 'zlash tirish im koniyati b o r m am lakatlarda qo'llaniladi. In ten -
sifikatsiya b o s h q a c h a y o 'ln i - oldin o 'z la sh tirilg a n yerlardan
foydalanish sarnaradorligini oshirishni taqozo etadi. Qishloq xo'jaligi
yuqori intensivlashgan ekinlarga, yuqori m ahsuldor chorvachilikka
o 'tis h i n a tija sid a riv o jlan a d i, bu iq tiso d iy n u q ta y i n azard an
k a p ita ln in g yan g i u c h a s tk a la rg a ta rq a tilm a s d a n m avjud yer
m aydonlarida jam lanishini bildiradi.
Intensiv yerdan foydalanish qishloq
aholisi kamayayotgan va
shahar aholisi m utloq va nisbiy o'sayotgan, sanoat yetakchi rol
o 'ynaydigan iqtisodiy rivojlangan davlatlarda agrosanoat ishlab
chiqarishining u m um iy qoidasi va obyektiv zaruratidir. G 'arbiy
Yevropaning industrial rivojlangan davlatlarida qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishining tashkil topishini tarixiy tahlil qilish shuni ko'rsatadiki,
qish lo q x o 'jalig i u y erd a q a d im d a n ishlov berilad ig an yerlar
m aydonini kengaytirish hisobiga emas, balki, ishlov berish sifatini
yaxshilash, oldingi yer m aydoniga to 'g 'ri keladigan moddiy-texnik
vositalarni ko'paytirish yo'li bilan, ya’ni intensiv rivojlangan. Aynan
shu, jam iyatning ijtim oiy-iqtisodiy o'sishining eng sam arali va
tabiatdan oqilona foydalanishga qaratilgan yo'li hisoblanadi.
Yerlardan
intensiv usullarda foydalanish, shu bilan bir qatorda
qishloq xo'jaligi yer resurslari bazasini kengaytirish uchun, yo‘-
qotilgan qishloq xo'jalik yerlari o 'rn in i to 'ld irish uchun yangi
m aydonlarni iqtisodiy asoslangan, aqlga mos m iqdorlarda o'zlashti-
rishni ko'zda tutadi. Asosan, kam unum li yerlarni o'zlashtirishga
to 'g 'ri keladi. Tarixan quyidagi vaziyat tarkib topgan: tuproqning
yuqori unumdorligi undan darrov va yuqori intensivlikda foydalanish
im koniyatiga m os keladi. Jam iyat uchun nafaqat yaxshi yerlarning
16
unum dorlik darajasi, balki, qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan
unum dor yer turlarining ishlab chiqarish im koniyatlarining yig‘-
ma (umum iy) ko'rsatkichi ahamiyatga ega. Bu qishloq xo'jalik yerlari
unum dorligining «um um iy hajm i» -
m am lakatim iz oziq-ovqat
salohiyatining judayam ahamiyatli ko'rsatkichidir.
Yüklə
Dostları ilə paylaş: