muddatlarga m o'ljallangan dasturlar ishlab chiqildi. Butun mintaqalar
tabiiy komplekslarini sog‘lomlashtirish bo'yicha aniq tadbiriar amalga
oshirilm oqda (Orol dengizi va Orol b o ‘yi m intaqalari).
lnson faoliyati tabiiy m uhitga to 'g 'rid a n - to 'g 'ri ta ’sir etib,
uning o Lzgarishiga olib kelgani uchun, uning tabiiy elementlari sun’iy
obyektlar bilan to'ldiriladi yoki asta - sekin. almashtiriladi.
O dam lar yashayotgan hududlarda buzilm agan tabiiy landshaf-
tlarni uchratish qiyin. O 'z vaqtida akadem ik V.l.Vernadskiy basho-
rat qilganidek, jam iyatning belgili rivojlanish bosqichida biosferani
inson o'z. kuchi bilan yashash m uhitiga aylantirgan noosferaga ayla-
nishi yuz berdi.
T abiiy re su rslard a n o q ilo n a foydalanish va uni m uhofaza
qilishnirtg ijtimoiy - iqtisodiy ahamiyati jam iyat va tabiatning o'zaro
t a ’siridagi qaram a - qarshiliklarning kuchayishi,
a tro f m uhitga
antropogen ta ’sirning m e’yordan oshib ketishi bilan bog'liq krizis
holatlarining yuzaga kelishi natijasida oshib boradi. Bu, asosan,
odam larning ishlab chiqarish, harbiy va boshqa faoliyatlarining
nazoratsiz rivojlanishi natijasida yuzaga keladi.
Tabiiy m uhitning aham iyatli tarkibiy qismi - yer resurslaridir.
U hududi, iqlirhi, relyefi, tuproqlari sifati, gidrologik sharoiti,
o'sim liklari va boshqa belgilari bilan tavsiflanadi, xalq xo'jaligi
obyektlarini va aholini joylashtirish uchun kenglik asos,
qishloq va
o 'rm o n xo'jaliklarida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo'lib xizmat
qiladi. Yer resurslaridan foydalanish suv m anbaalariga, qazilma
b o y lik lar z ah irasig a , havo basseyniga, o 'sim lik va hay v o n o t
dunyosiga to ^ 'r id a n - to 'g 'ri t a ’sir etadi.
M am lakatim iz yer resurslaridan oqilona,
ekologik jih atd an
xavfsiz foydalanish - har bir fuqaroning, korxonaning va butun
jam iyatning kOnstitutsiyaviy burchi hisoblanadi. Q onun yerdan va
yer osti boyliklaridan, suv resurslaridan, o'sim lik va hayvonot
dunyosidan oqilona foydalanish va uni m uhofaza qilish,
suvning
va h av o n in g to zalig i va u la rn i saq lash , ta b iiy b o y lik larn in g
tiklanishini ta ’m inlash bo 'y ich a barcha zarur choralarni amalga
oshirishni talab etadi.
O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yer va boshqa tabiiy
resurslar o 'sh a hududda yashaydigan xalqlar hayoti va faoliyatining
asosi sifatida foydalanilishi va muhofaza etilishi belgilab qo'yilgan.
Tabiiy resurslar tarkibida yer ularning hududiy, xo'jalik va ekologik
o 'za ro bog'liqliklarini va o 'za ro m unosabatlarini t a ’m inlovchi,
tab iatd an foydalanishning kenglik asosi sifatida ajralib turadi.
Q onunchilik yerning unum dorligiga zarar yetkazishni ta ’qiqlaydi.
Yer tabiiy m uhitning birlam chi o'zgarm as om illari jum lasiga
kiradi, suv kengliklari,
yer osti boyliklari, o 'sim lik , havvonot
dunyolari esa o'zlarining joylashishlari bo'yicha harakatlanuvchanlik
xarakteriga ega.
O 'sim lik q o p lam asin in g y o 'q o lib ketishi yoki keskin o 'z g a -
rish i, h a y v o n la rn in g h o z irg i sah ro h u d u d la rid a g i va ab ad iy
m uzliklar m in taq alarid ag i m igrasiyasi va h alo k ati to 'g 'risid a g i
k o 'p lab d alillar m a ’lum . M ineral xom ashyo va y o n ilg 'ig a boy
b o 'lg an kon larn in g zahiralari kam ayadi, suv resu rslarin in g qayta
taq sim lan ish i yuz beradi.
Ulardan foydalanish usullariga va xo'jalik oqibatlariga bog'liq holda
ta b iiy r e s u r s la r tu g a y d ig a n ( q a y ta tik la n a d ig a n va q a y ta
tiklanmaydigan) va tugamaydigan turlarga bo'linadi. Yerga tiklanishi
cheklangan tabiiy resurs sifatida qarash to 'g 'riro q bo'ladi (1-jadval).
Yer foydalanish jarayonida h ar xil sferalarga m ansub tabiiy
resurslarni birlashtiradi. Uning xo'jalikdagi qim m ati, tabiiy va paydo
q ilin g a n x u su siy a tla rin in g o q ilo n a m u ja s s a fn la s h tm lis h i va
foydaianilishidan paydo bo'ladi va to'xtovsiz o'sib boradi.
Tabiiy
resurslarning o 'za ro aloqalarini o'rg an ish atro f-m u h it m ahsul-
dorligiga va foydaliligiga, qayta tiklanish imkoniyatiga, ahvoliga ijo-
biy ta ’sir etuvchi tadbirlar m ajm uasini ishlash va am alga oshirish
uchun zarur.
Iqtisodiy nuqtayi nazard an yerga, a n ’anaviy tarzd a, inson
yordamisiz tabiat tom onidan yetkazilgan m ehnat predmetlari to'plam i
sifatida qaralgan. Shuning uchun amaliy jihatdan ham m a vaqt tabiiy
m uhitning qandaydir elem entidan foydalanish (qazilma boyliklar,
suvlar, o'siinliklar) yerning sifatiga va tuproq unumdorligiga bevosita
yoki bilvosita ta ’sir ko'rsatadi.
Yer resurslarini tiklanishi cheklangan
tabiiy resurslar qatoriga
kiritish ikkita sababdan kelib chiqadi: bir tom ondan kenglik, hudud,
yerning usti, quruqlik bilan suv nisbatining xususiy tarzdagi lokal
9