Yer tuzishning ilmiy asoslari

Yerlar unumdorligi
ularning qishloq xo'jaligiga m o'ljallangan- 
ligini ko'rsatuvchi asosiy belgidir. U num dorlik yerlarning ishlab 
chiqarishda haydalma yerlar, bog'lar, yaylovlar, pichanzorlar sifatida 
foydalanishga yaroqliligi bilan bog'liq.
O datda tuproqlarning tabiiy va sam arali (iqtisodiy) unum dorligi 
ajratiladi. Tuproqlarning tabiiy unum dorligi ularning buzilm agan 
holatida barcha tabiiy sharoitlar majmuasiga bog'liq. U tabiiy tuproq 
paydo bo'lish jarayoni natijasi bo'lib, m intaqalar bo'yicha bir-biridan 
keskin farq qiladi. Lekin dehqonchilik uchun o'zlashtirilishi natijasida 
tuproqlar keskin o'zgaradi, ularning sifat tavsiflarida asosiy o 'rin n i 
u la rg a b e r ilg a n s u n ’iy x u s u s iy a tla r e g a lla y d i. M a s a la n , 
O 'zbekistonning tabiiy unum dorligi nisbiy past b o 'lg an o 'tlo q i 
tuproqlariaa hozir qora tuproqli U krainaning va Rossiyaning qator 
viloyatlariga nisbatan yuqori hosil olinm oqda.
Tuproq unum dorligining asosiy ko'rsatkichi - tuproq qatlam ida 
organik m oddaning (gum usning) mavjudligidir. Kulrang o 'rm o n
tuproqlarini va qora tuproqlarni uzoq vaqt donli, qator oralariga 
ishlov beriladigan ekinlarni ekish uchun foydalanganda ularning 
unum dorligi pasayadi - m a’danlashishi tezlashishi hisobiga gumus 
m iqdorining kamayishi ro 'y b erad i, tuproqlar tarkibi yom onlashadi, 
uning jipslashishi oshadi, unum dor namlik zahiralari kamayadi, 
mikrobiologik faollik pasayadi.
Tuproqning samarali unumdorligi bu yerning o £simliklarni zarur 
biologik hosilni olish uchun ular hayotining barcha omillariga bo'lgan 
talabini qondirish qobiliyatining inson tom onidan o'zgartirilishidir. 
Tuproqlarning qishloq xo'jalik ekinlarining talablariga va adaptiv 
salohiyatiga,. m ehnat va m oddiy-texnik vositalar xarajatlari bilan 
m oslashishining boshlang'ich xususiyatlari qanchalik yaxshi bo'Isa, 
ularning hosildorligi shuncha yuqori vajm ahsulot birligini ishlab 
chiqarish x a ra jatlaiO g j^ b o 'la d u ^ u ^ n]ar^ n g ta J ^ .yTJjnnm - 
d o rlig id an sa m a ra li’lin иэдфэтН 
oFtisb, ю d a m ш e g ish q u |o li

---

yordam ida ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yerga ta ’sir etadigan 
ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishini nazarda tutadi.
Tuproqlarning sam arali unumdorligi agrar tarm oqlar rivojlani- 
shining ilin iy -tex n ik darajasi, ilg 'o r texnik vositalar va texno- 
logiyalarni q o ‘llash, xo'jalik yuritishning iqtisodiy m exanizm i bilan 
aniqlanadi.
O 'zbekistonning ilmiy tashkilotlari tom onidan m am lakatim iz- 
ning barcha m intaqalarida tuproqlar unum dorligini oshirishning 
kelajak uchun m odellari ishlab chiqilgan. Ularni amalga oshirish 
yer tuzish o 'tk a z ish n i va m elioratsiyalashni, ilm iy asoslangan 
dehqonchilik tizim larini o'zlashtirishni, boshqa tadbirlarni talab etadi. 
T uproqlarning sam arali unumdorligi qishloq xo'jaligida yer va inson 
om illari orasidagi bog'lovchi b o 'g 'in hisoblanadi.
Sobiq ittifoq davrida O'zbekistonda yerdan. foydalanish uzoq davr- 
largacha resurslarni tejash va ekologik xavfsizlikning elem entar 
talablariga ham javob bermas edi. Natijada mahsulot tannarxi to'xtovsiz 
o'sib bordi. M asalan 80-yillarda agrar sektorga mablag' qo'yish 40% 
oshgan bo'lishiga qaram asdan dehqonchilikm ng ko'p mahsulotlarini 
yetishtirish kamaydi.
Yerlarning sam arali unum dorligini oshirish hozirgi davrgacha 
lokal xarakterga ega; ularning degradatsiyasi kuzatilmoqda. Bu salbiy 
jarayonning oldini olish uchun yerdan oqilona foydalanishning iq­
tisodiy m exanizm ini yaratish, iqtisodiyotning agrar sektoriga kapi- 
tal qo'yilm alar tarkibini o'zgartirish, uning yerni muhofazalashga 
qaratilgan qism ini ko'paytirib, barcha dehqonchilik m intaqalarida 
tu p ro q larn in g u n u m d o rlik xususiyatlarini kengaytirilgan qayta 
tiklashga erishish kerak.
Qishloq xo'jaligida va ayrim tarmoqlarda foydalaniladigan, biologik 
m ahsulot yetishtirish bilan bog'liq yer ishlab chiqarish vositalari 
tarkibida asosiy o 'rin n i egallaydi. Uning o'ziga xos xususiyatlarini
S.A.U dachin ko'rsatib o'tgan edi (З ем л еу стр о и тел ьн о е проек- 
ти р о в ан и е/П о д ред. В.Д.Кирю хина. - М.: Колос, 1976. 10-11 
с.). Ularning eng asosiylarini ko'rib chiqam iz.