1.
Yer boshqa ishlab chiqarish vositalariga о ‘xshab inson mehnati
mahsuloti emas, и
-
tabiat mahsulotidir.
Yer tabiiy jism bo'lib,
m a’lum tarixiy bosqichda inson hayoti va uning m ehnat faoliyati
18
du irasi J a m i y a t n i n g
texnik arsenaliga kiradigan barcha ishlab chiqarish
vo sitalari
manbasiga aylanadi. Inson m ehnati asta-sekin yerni qishloq
x o 'ja lig i
ishlab chiqarishi vositasiga aylantiradi. Yer va m ehnatning
oV .aro b o g 'liq lig i
doimiy xarakterga ega.
Yerdan ishlab chiqarish vositasi sifatida boshqa tabiiy resurslar
suv, quyosh energiyasi, havo bilan o 'zaro cham barchas bog'liq
holda foydalanitadi. Tabiiy m uhit elem entlarining barchasidan
qanchalik to'la foydalanilsa, yerning unumdorligi darajasi shunchalik
yuqori, sarflangan m ehnat va kapitalriing foydasi k o 'p bo'ladi.
Yer almashtirib bo'lm aydigan ishlab chiqarish vositasidir. llm iy-
icxnik rivojlanish boshqa ishlab chiqarish vositaiarining soni jihatdan
i- heklanm agan o'sishini va sifati yaxshilanishirri t a ’minlaydi, yerning
kcngligi esa yer sharining quruqligi bilan cheklangandir. lin in g
nnumdorlik xususiyati esa cheklanmagan; dehqonchilik mintaqalarida
qishloq xo'jaligining yer resurslari im koniyatlari hali tugagan emas.
Q uyosh e n erg iy asi, issiqlik, ‘n a m lik , ta b iiy b io g eo tsen o z'lar
zahiralaridan o'zlashtirilgan m aydonlarda to'laroq foydalanish kerak.
2. Yer joylashgan о ‘m ining doimiyligi (q o ‘zg ‘almasligi) bilan tav-
siflanadi, shu n in g uchun uning ken g lik sh a klla ri va ко ‘plab
xususiyatlari o'zgarmasdir.
Boshqa ishlab chiqarish vositalarini
(m asalan, traktorlar, kom baynlar, qishloq xo'jalik m ashinalari)
odam yerning ustida ishlab chiqarishda foydalanish jarayonida
qo zg'atadi, o'rnini o'zgartiradi, binolar va inshootlar ham qismlarga
ajratilishi mumkin. Bularning ham m asi ishlab chiqarishning ko'p
yoki kam harakatchan elem entlari yer massivlarining hududiy xusu-
siyatlariga moslangan bo'lishi kerak.
3. Yer boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqli о ‘laroq jismonan
va m a ’naviy eskirishga kamroq uchraydi.
Yerning unum dorligi
ko'proq o'ziga yarasha hayot qobig'i hisoblanadigan tuproqlarning
organik qismi bilan aniqlanadi. Tuproqqa qanchalik ko'p organik modda
qo'shilsa, yer shunchalik unum dor bo'ladi. Shu bilan bir qatorda
nooqilona (shu jum ladan haddan tashqari intensiv) foydalanilganida
11
«abadiy» ishlab chiqarish vositasi sifatini yo'qotadi va tezlik bilan
o'zining unum dorlik qobiliyatini pasaytiradi.
4. Yer
-
planetamizda barcha tirik maviudodlarning saqlanishi
asosidir,
shu jum ladan, odam larning, uning ishlab1 chiqarish vosi-
19
talari sifatida faoliyat k o ‘rsatishini ta ’minlaydigan barcha tabiiy
resurslar va iqtisodiy m uhit elem entlarining ham.
Shunday qilib yerdan oqilona foydalanish masalasi tabiiy holda
uni m uhofaza qilish talablari bilan qo ‘shiladi.
Y erning u n d an qishloq xo'jaligida foydalanishda ko'rinadigan
xususiyatlari, yer bilan ajralmas bog‘liq, boshqacha aytganda «unga
ildiz otgan» ishlab chiqarish vositalarining maxsus toifasini ajratishga
olib keladi. U lar qo ‘zg‘almas xarakterga ega va insonga m ehnat quroli
sifatida uning ta ’sirini yerga o ‘tkazuvchi sifatida xizmat qiiadi. U lar
joylashish x arak teri b o ‘yicha ikki turga b o 'lin ish lari m um kin:
cheklangan hududlar uchastkalarida joylashgan obyektlar va katta
uzunlikka ega chiziqli obyektlar.
Y er b ilan ajralm as bo g ‘langan ishlab chiqarish vositalariga
quyidagilar kiradi:
• ishlab chiqarish binolari - chorvachilik fermalari, ustaxona-
lar, om borxonalar, elektr stansiyalari, m ahsulotlarni qayta ishlov-
chi korxonalar;
• suv xo‘jaligi va m elioratsiya inshootlari - sug'orish va zax qo-
c h irish k a n a lla ri, h o v u z la r va suv o m b o rlari, q u d u q la r, suv
ta ’m inoti tarm oqlari, bosimli suv m inoralari;
• eroziyaga qarshi inshootlar;
• tra n sp o rt qurilm alari - yo ‘llar, k o 'p rik lar va boshqa yo'l
inshootlari;
• daraxtzorlar - bog‘lar, uzum zorlar, rezavorzorlar, daraxtlar
va butalardan iborat ihota daraxtzorlari;
• boshqa xo‘jalik qurilmalari - devorlar, elektr ta ’m inoti va aloqa
tarm oqlari.
Bunday ishlab chiqarish vositalaridan ular qayerda qurilgan b o is a
o ‘sha yerda, ular joylashgan yer uchastkasi bilan birgalikda foydala-
niladi. U lar yaratilganlaridan keyin, ularni o ‘rnidan q o ‘zg‘atish,
ularning foydalanishga yaroqliligini to 'la yoki qisman yo'qotm asdan
m um kin em as, ularni yetarlik darajada asoslamasdan joylashtirish
esa katta iqtisodiy zararlarga olib kelishi mumkin.
Yer bilan ajralmas bog'liq ishlab chiqarish vositalarini jam lash
aksariyat hollarda qishloq xo'jaligining intensivlik darajasini aniqlaydi.
Injenerlik jihatdan hudud qanchalik yaxshi jihozlangan va ta ’minlagan
bo'lsa, dehqonchilikda m ehnat unum dorligi shunchalik yuqori va
qishloq xo'jalik m ahsulotlari isrofgarchiligi kam bo'ladi.
2 0
Keyingi vaqtlarda yerning asosiy ishlab chiqarish vositasi va
h u d u d iy kenglik asosi sifatidagi v azifala rin in g te z k o r in teg -
ralsiyalashishi ro‘y berm oqda. dehqonchilik va chorvachilikning har
xil shakllardagi kooperatsiyalari qayta ishlovchi korxonalar bilan
birgalikda rivojlanmoqda. Yer butun agrosanoat majmuasining faoliyat
ko'rsatishi uchun hududiy va ishlab chiqarish asosiga aylanadi. Bunda
yerning sifatiga, mahsuldorligiga, unum dorligiga, ishlab chiqarish-
ning texnik va texnoiogik ta ’minlanganligiga, ekologik xavfsizligiga
bo‘!gan talab keskin o'sadi.
Ishlab chiqarish va jamoatchilik faoliyatlari jarayonida yer ijtimoiy-
iqtisodiy aloqalarning ahamiyatli obyekti sifatida xizm at qiladi.
M am -
lakatimizni oziq-ovqat bilan ta ’minlash masalasi uning mahsuldorlik
darajasiga bog'liq. Yerning sifati va tabiiy m uhit birgalikda hududning
aholi yashashi uchun qulavligi darajasini aniqlaydi.
Yerning jam iyat hayotidagi o'ziga xos o ‘rni yer m unosabatlarini
odam lar orasidagi o'ziga xos iqtisodiy va huquqiy aloqalar sifatida
ajratishga olib keladi. Bu ijtim oiy m u n o sab a tla rn in g , a w a lo ,
mulkchilik, egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlarini
amalga oshirish bilan bog‘liq murakkab doirasidir.
Qishloq xo'jaligida yerning asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida
bir xil emasligi; boshqa tarm oqlarda foydalaniladigan uchastkalarning
sifati har xilligi, m ulkchilik va xo'jalik yuritish shakllarining ko'pligi
yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning dinamik xarakteriga olib
keladi. Rivojlanish om ilini, yer m unosabatlari dinam ikasini ham m a
vaqt yerlarni nafaqat ishlab chiqarish uchun, balki h ar qanday
boshqa faoliyat uchun ham tuzishda hisobga olish kerak. Yer tuzish
yerga egalik qilish va yerdan foydalanish tizim ini yaratib, yerning
ham tabiiy resurs, ham ishlab chiqarish vositasi, ham iqtisodiy-
ijlimoiy aloqalar obyekti sifatida xizmat ko'rsatishini ta ’minlaydi.
S h u n d a n yer tu z ish d a ish la tila d ig an «Yer» tu s h u n c h a s in in g
murakkabligi ko'rinadi.
O'zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi islohotlar yerdan
foydalanish tizimini ham qam rab oldi. O 'nlab yillar davomida yuzaga
kelgan yer munosabatlaridagi formalizm tugatilmoqda, yerga bo'lgan
davlat mulkchiligining yakka hokimligiga barham berilmoqda, xususiy
yerga egalik qilish doirasi to'xtovsiz kengaym oqda, dehqonlarning
yerni saqlash, u n in g sifatini y axshilashdan m an faatd o rlik lari
oshmoqda. Bularning hammasi yer tuzish xizmati oldiga yaqin yillarda
yechilishi kerak bo'lgan k o ‘plab yangi m asalalarni qo'yadi.
Yüklə Dostları ilə paylaş: |