Yig‘ish chizmalari. Spetsifikatsiya. O‘zdst 108: 98. Vaziyat raqamlarini qo‘yish. Yig‘ish chizmalarini tuzish va o‘qish

Hujjatlar
12			10.000 ych	Yigish chizmasi
				Detallar
		1	10.001	Trobersa	1
		2	10.002	Bolt	2
		3	10.003	Vint	1
		4	10.004	Dasta	1
		5	10.005	Halqa	1
		6	10.005	Pyata	1
				Standart buyumlar
		7		Shtift 4 l 6 x 40
				Grst 3128 - 70	2
		8		Shtift 5 l 6 x 40
				Grst 3128 - 70	2

II. Chizmani o‘qish. Chizmalarni o‘qish tasvirlangan buyumning vazifasi, tuzilishi va ishlash prinsipi, detallarning o‘zaro joylashuvi, biriktirilishi, bir-biriga nisbatan bog‘lanishlarini aniqlash va ular- ni tasavvur etishdan iborat. Yig‘ish chizmalarini quyidagi tartibda o‘qish tavsiya etiladi.
Chizmaning asosiy yozuvidan buyumning nomi, masshtabi va lo- yihalovchi tashkilotning nomi aniqlanadi. Buyumning ishlash prin- sipi aniqlanadi.
Yig‘ish chizmasining asosiy va qo‘shimcha tasvirlari, ko‘rinish- lari, qirqim va kesimlari aniqlanadi.
Chizmaning spetsifikatsiyasi bilan tanishib chiqiladi; har bir de- talning nomi, materiali, geometrik shakli va konstruktiv xususiyat- lari aniqlanadi.
Buyumni tashkil etuvchi barcha detallarning bir-biri bilan birikish xarakteri aniqlanadi: ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar va ularning tarkibiga kiruvchi mahkamlovchi detallar hamda ele- mentlar aniqlanadi.


5.77-shakl
Yig‘ish chizmasini o‘qishni yuqorida keltirilgan 5.77-shaklda berilgan ajratkichni yig‘ish chizmasi va uning 2-chizmada kelti­rilgan spetsikatsiyasi misolida ko‘rib chiqamiz. Yig‘ish chizmasi- ning asosiy yozuvidan uning nomini va masshtabini bilish mumkin. Ajratkichning berilgan spesifikasiyasidan uning tarkibiy qismlari aniqlanadi (5.78-shakl). Yig‘ish chizmasida berilgan asosiy uchta ko‘rinishi oldidan, ustidan va chapdan) mahalliy qirqim va kesimlar (A-A) orqali, shuningdek, chizmaning spetsifikatsiyasidan har bir detalning nomi, soni va materiali bilan tanishib chiqilgandan so‘ng quyidagilar aniqlanadi.
Yig‘ish chizmasida berilgan asosiy uchta ko‘rinishi (oldidan, us- tidan va chapdan) mahalliy qirqim va kesimlar (A-A) orqali, shu- ningdek, chizmaning spesifikatsiyasidan har bir detalning nomi, soni va materiali bilan tanishib chiqilgandan so‘ng quyidagilar aniqlanadi.
Ajratkich 1.Traversiya, 2. Bolt, 3.Vint, 4. Dasta, 5. Halqa, 6. Pyatadan tashkil topgan. Ajratkich rezbali bolt yordamida mah- kamlangan. Ajratkichni mustahkam turishi uchun chiqib ketmasligi- ni hisobga olgan holda pyata bilan mustahkamlangan. Ajratkichning pyatasi A-A kesimda ko‘rsatilgan.
Ajratkichning tuzilishi va konstruksiyasi bilan tanishib chiqilgan- dan so‘ng, uning tarkibiga kiruvchi har bir detalning tuzilishi, shakli va boshqa konstruktiv xususiyatlari aniqlanadi.
Har bir detalning va uning elementlari shaklini aniqlash uchun uni berilgan barcha tasvirlari bo‘yicha tashqi va ichki konturlari diqqat bilan ko‘zdan kechiriladi.

3. 
   Yig‘ish protsesslarining texnologik xususiyatlari va ularni chizmalarda aks ettirish. Buyumda detallar o‘zaro ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar yordamida yig‘iladi. Ajraladigan birikma- larda detallar boltlar, vintlar, shpilkalar, shtiftlar, shponkalar va shunga o‘xshashlar vositasida o‘zaro biriktiriladi. Ajralmaydigan birikmalar- da detallar parchinlash, payvandlash, presslash, kavsharlash, yelim- lash, press-qolipda rezina bilan, plastmassa bilan presslash, metallni suyuqlantirish va shunga o‘xshash usullar yordamida yig‘iladi.
   

Buyumlarni tez va oson yig‘ish uchun ularning yig‘ish chizma- laridagi biriktirish detallarini to‘g‘ri tasvirlash lozim. Masalan, ikki flanetsning boltli birikmasida (5.78-shakl) pyatkani chapda joyla- shadigan qilib tasvirlash mumkin emas, chunki bu holda boltli fla- netslar teshigiga o‘rnatib bo‘lmaydi; bunga o‘ng tomondagi detal­ning bo‘rtib chiqqan qismi xalaqit beradi.
5.78-shakl
Vtulkalar presslab o‘tkaziladigan teshiklarga ishlov berish uchun ketadigan vaqtni tejash va kesuvchi asboblarning yeyilishini kamay- tirish maqsadida, quyma detallarning ichki silindrik sirtlarining dia- metrlari kattaroq qilib ishlanadi.
Teshiklarga o‘tkaziladigan pog‘onali vtulkalarning uzunligi, qiy- shayish sodir bo‘lmasligi uchun, teshik chuqurligidan kaltaroq bo‘li- shi kerak.
Yig‘ish chizmalarida zichlagichlarning salnik vtulkasi ko‘tarilgan vaziyatda, salnik uyasiga 1:2 mm kirib turadigan qilib mahkamlana- di. Vtulka o‘tkaziladigan teshiklarda faska ko‘rsatiladi, bunda fas­ka va vtulka galteli orasida zazor bo‘lishi lozim (5.77-shakl, A-A). Bunday konstruktiv ishlash detallarning zarur birikishini ta’minlay- di. Yig‘ish chizmalarida yig‘ish jarayonida bajariladigan maxsus texnologik protsesslar qisqa yozuvlar bilan ifodalanadi.
IV. Moylash tuzilmalarini tasvirlash. Bir-biriga nisbatan harakatlanuvchi mashina detallarining tutash yuzalaridagi ishqala- nish kuchlarini kamaytirish va ularning ishlash muddatini uzaytirish maqsadida bunday sirtlar moylab turiladi.
Moy ishqalanuvchi yuzalarning ishlash sharoitiga qarab maxsus nasoslar yoki maydonlar yordamida beriladi.
Moylash tuzilmalarining juda ko‘p konstruksiyalari mavjud bo‘lib, ulardan mashinasozlikda keng foydalaniladi. Yig‘ish chizmalarida moylash tuzilmalaridan pilikli, tomizma va qalpoqli maydonlarni, shuningdek, to‘g‘ri va burchakli press maydonlarni uchratish mum- kin. Bunday maydonlar standartlashtirilgan bo‘lib, ularga to‘lg‘azi- ladigan moyning hajmiga muvofiq har xil nomerlarda ishlab chiqa- riladi.
Yig‘ish chizmalaridagi shartliliklar va soddalashtirishlar
Yig‘ish chizmalarini unumli tuzish uchun O‘z DST 2.108:98 da belgilangan shartliliklardan va soddalashtirishlardan foydalaniladi. Bu grafik soddalashtirishlar va shartliliklar buyum detallarining konstruktiv tuzilishini tasavvur qilishga xalaqit bermasligi kerak.
Quyidagi hollarda yig‘ish chizmalarida buyumning ayrim detal- lari va uning elementlarini ko‘rsatmaslikka yo‘l qo‘yiladi:

• 
  ko‘rinishlarda buyumning qismlarini tasvirlashga xalaqit beradi- gan qopqoq, g‘ilof, chambaraklar va shunga o‘xshashlar;
  
• 
  buyumning kesib tasvirlangan prujina orqasida joylashgan qismi va detallari shartli ravishda ko‘rinmaydi deb hisoblanadi va ular pru­jina o‘rami kesimining tashqi konturi yoki o‘ram kesimining o‘q chizig‘igacha tasvirlanadi;
  
• 
  to‘r orqasida ko‘rinuvchi, shuningdek, oldida boshqa tarkibiy qismlar bilan to‘sib qolingan buyumning qismlari va elementlari;
  
• 
  buyumlarda ularni ishlab chiqargan korxona tomonidan qilingan shakl va belgilar, texnik ma’lumotlarning tasvirlari;
  
• 
  shaffof materiallardan qilingan buyumning qismlari va detallari chizmalarda ko‘rinmaydigan materiallar kabi tasvirlanadi.
  

Yig‘ish chizmalarining qirqimlarida buyumning tarkibiga kiruv- chi standart buyumlar va uzellarni qirqilmagan holda tasvirlanadi, masalan, bolt, vint, gayka, shayba, shtift, parchin mix, elektr dvi- gatellari, nasoslar, lampalar va boshqalar.
Agar chizma yig‘ish birligi tarkibida bir xil detallar bo‘lsa, yig‘ish chizmalarida ularning bittasini chizib, qolganlarini esa sodda- lashtirib shartli ravishda tasvirlash mumkin, masalan, o‘lchamlari teng bo‘lgan biriktirish detallari (5.79- shakl).
Dvigatellarning porshen gruppasi, forsunkalar va boshqalar.
Yig‘ish chizmalarida va umumiy ko‘rinish chizmalarida olti qir- rali va kvadrat gaykalar, shuningdek, boltlarning kallaklarini sodda- lashtirib faskasiz tasvirlash mumkin. Steijen va teshiklar orasidagi kichik zazorlarni ko‘rsatmaslikka yo‘l qo‘yiladi.
Yig‘ish chizmalarida tasvirlangan va pozitsiya nomeri berilgan yupqa qistirma plastinkalarni qalinroq qilib bitta chiziq bilan tasvir- lash mumkin. O‘zaro payvandlangan detallarning payvand choklarini ko‘rsatmasdan, ularni bir butun jism kabi tasvirlashga yo‘l qo‘yiladi.