Yodgorliklarini

3 . 6 . 1 -r a s m . Tiklangan sirkor bezak. Sam arqand, Bibixonim maqbarasi.
3 .7 . K onstruktiv m ustahkam lash usullari
M ustahk am lash d eg an d a qadim gi b ino da konstruksiya funk- 
siyasini tiklash, saqlab qolish yoki kuchaytirish nazarda tu tilad i. 
B a’zan b in o n in g a w a lg i holatdagi b ir p arch asi yodgorlik sifatida 
b izg ach a yetib keladi. B a’z an esa eski m e ’m o riy shakl saqlansa- 
da, o ‘z ko nstruktiv m a zm u n in i yo‘qotgan b o kladi.

---

Respublikam iz h u d ud id a joylashgan arx itek tu ra yodgorliklari- 
ning aksariyati IX —X V III asrlarda bunyod etilg an b o ‘lib, asrlar 
davom ida turli tabiiy t a ’sirlar natijasida h ar xil d arajad a shikast- 
langanligi u ch u n o 'zin in g m ustahkam ligini y o ‘q o tm o q d a. B u- 
gungi ku nd a respublika M adaniyat va sport ishlari vazirligi qoshida 
faoliyat k o ‘rsatayotgan A rxitektura yodgorliklarini saqlash Bosh 
ilm iy bo shqarm asi ham da 0 ‘zbekiston t a ’m irsh u n o slik instituti 
arxitektura yodgorliklarining tex n ik holatJarini a n iq lash va kuza- 
tish, u larn i tiklash va m u stah k am lash u c h u n m a s'u ld ir. Keyingi 
yillarda bu tashkilotlar respublikam izdagi m e 'm o riy yodgorliklarni 
qayta tiklash va ta'm irlash sohasida e ’tiborga loyiq ishlarni am alga 
oshirdilar. Biroq ular asosan arxitektura, arxeologiya, tarix va 
san’atshunoslik muam m olari bilan ko‘proq m ashgku l b o ‘lm oqdalar. 
M e ’m oriy yodgorliklarning konstruktiv va m u h an d islik m asala­
lari esa k am o ‘rganilm oqda.
1996-yilda T oshkent va S am arq and arxitek tu ra-q u rilish insti- 
tu tlarid a yodgorliklarning m uhandislik tahlili b o kyich a kom pleks 
ilm iy -tex n ik reja ishlab ch iq ilib, ilm iy ta d q iq o t ishlari b o sh lan - 
gan. Bu arxitektura yodgorliklarining texnik h o la tin i o krganish, 
statik, dinam ik kuchlarni hisoblab, ularn in g yuk k o ‘tarish q o b i- 
liyatlarini aniqlash va nih o y at k o nstruktiv y ech im to p ib m u sta h ­
kam lash ishlarini o ‘z ichiga oladi. Shu reja asosida Shahrisabzdagi 
O qsaroy arkid a sezgir o‘lch o v ch i-k u zatu v ch i asb o b la r y o rd am i- 
da olib borilgan kuzatishlar va natijalar tah lili asosid a y odgor­
liklarni zilzilabardoshligini hisoblash konsepsiyasi y aratild i v a o ‘ta
avariya holatidagi peshtoqni tiklashning konstruktiv yechim i ishlab 
chiqildi.
M a ’lum ki. turli sabablar oq ibatid a yem irilgan k o ‘h n a o b id a- 
la rn i m uvaffaqiyatli tarzda qayta tiklash va q u rilm a la rn i m u sta h ­
kam lash u c h u n d astaw al b in o poydevori va p o y d ev o r asoslarini 
sinchkovlik bilan o ‘rganish zarur. C h u n k i bu m a sa la la rn i asos va 
poydevorlarning mustahkamligini ham da u zo q m u dd atg a ch id am - 
liligini t a ’m in lam ay hal etib b o ‘lm aydi.
O b id a la rn in g aso slari s ifa tid a , a k s a riy a t h o lla r d a , o ‘ta
c h o kkuvchan, suvga chidam siz, lessim on g ru n tla r x iz m at qilsa, 
boshqa hollard a antropogen yoki tarkibida sezilarli m iq d o rd a turli

---

xil tu z la r b o ‘lgan g ru n tlar x izm at qilm oqda. U larn in g p oyde- 
vorlari esa m u rakkab qo rish m ad a yoki h arsang to sh lard an yoki 
pish iq g ‘ish tla rd a n terilgan.
M a iu m k i, asrlar davom ida ta ’sir etib kelayotgan havo harorati 
va n a m lik n in g o ‘zgarishidan, sezilarli yoki sezilm aydigan dara- 
ja d a r o ‘y b erib tu rad ig an zilzilalardan ularning asos va poydevor- 
lari h a m m ustasno emas. Ayniqsa, oxirgi paytlarda jam iyat livojla- 
nishi natijasida ro ‘y berayotgan texnogen jarayonlar (shaharlarning 
kengayishi, qurilish m ayd o n larin in g ortishi, qatlam li y o ila rn in g
k o ‘p lab q u rilish i, b in o larn in g o rtib borishi va h.k .) n afaq at asos 
g ru n tla rid a ta b iiy n am likn in g tortishiga va yerosti suvlarining 
k o ia rilis h ig a , balki asos g ru n tlari tarkibidagi turli xil tu zlarn in g 
ko‘payishiga sabab b o im o q d a . U shbu om illar, ayniqsa, obidalar- 
nin g asoslari v a poydevorlariga salbiy tasir k o ‘rsatm oqda. Bu esa 
ayrim h o lia rd a asrlar davom ida saqlanib kelgan bin o va poydevor 
m u v o z an atin in g buzilishiga sabab b o im o q d a .
O b id a la r asos va po yd evorlarining m uvozanat h o la tid an ch i- 
q ishidek no x u sh ja ra y o n la m in g o ld in i olish u larn in g poydevor 
va asoslarini chegaraviy ho lat usuli bo 'y ich a yuk коЧага olish qo- 
b iliy atin i, u stuv orlig in i, m u stahk am ligini tek sh irish bilangina 
k ifo y alan m asd an ishonchlilik darajasini h am b ah o lash n i taqozo 
etm oqda. B ino va inshootlam ing, ayniqsa, ularning yuk k o ia ru v ch i 
q ism larining ishonchlilik darajasini baholashning asosiy m ohiyati 
sh u n d a n iboratki, ularga ta ’sir etuvchi har qanday o m illam i (tash- 
q i y u k la m i, nam lik n i, h a ro ra tn i qurilish ash yo larinin g asosiy 
x u susiyatlarini) o ‘zgaruvchanligini, ya’ni u larn ing tasodifiy m iq- 
d o rlar ekanligini hisobga olibgina qolm ay, ushbu usulda obidalar- 
n in g a h a m iy a ti (m as’uliyat chegarasi) h am e 4 ib o rd a n ch etd a 
q o ld irilm ay di.
Y u q o rid a zik r etilgan m u a m m o larn i hal etish d a S am D A Q I 
o lim la ri te x n ik a fanlari d o k to ri, prof. Z.S. Sirojiddinov rah b ar- 
ligida m a ’lu m yutuqlarga erishm oqdalar. X ususan, hozirgi kunda 
S a m a rq a n d shah ridag i R ux o b o d va Ishratxona m aq b aralarin in g
h a m d a T illaq ori m adrasasining asos va poydevorlarining m u stah - 
k am lik darajasini b aholashga m uvaffaq b o iin d i.

---