Yusuf va zulayho
Yüklə 446 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Agar mening amrimni bajarmas ekan, albatta zindonga tashlanur va xor-zor bo‘lasan deganda, Yusuf men uchun zindon yaxshiroqdir deb aytadi. Zindonga u bilan birga yana ikki yigit tushgan edi. Ulardan biri ilgari hokimning soqiysi bo‘lgan, boshqasi esa hokimning novvoyi bo‘lgan . Yusuf ularning tushini ta’bir qiladi. Kunlarning birida Misr mamlakatining shohi men tushimda yettita oriq sigir yettita semiz sigirni yeyayotganini va yettita yashil boshoq bilan birga boshqa qurigan etti boshoqni ko‘rdim. A’yonlarim, agar tushlarning tabirini ayta oluvchi bo‘lsangizlar, bu tushimning ta’birini menga aytinglar dedi 15 . Bu tushlar va ularga qilingan ta’birlar,diniy kitoblarda, Durbek va Jomiy dostonlarida bir 15 Qur’on 35 xillikda bo‘lib, “Yusuf va Zulayho” haqida yaratilgan deyarli barcha asarlarda an’anaviylikni va o‘ziga xoslikni tashkil etadi. Yusuf mamlakatda yetti yil serhosil bo‘lib, yetti yil qahatchilik bo‘lishini aytadi. Shoh Yusufni Misrga hokim etib tayinlaydi hamda vafot etgan avvalgi hokim Qitfiyrning xotini Zulayhoni Yusufga nikohlab beradi. Qitfiyr qandaydir kasallikka chalingani uchun shuncha yil birga yashagan bo‘lsalarda, hali Zulayhoga yaqinlik qilolmagan, Zulayho bokira qiz ekan. Shohning tushida ayon bo‘lgan qahatchilik boshlanadi. Yusufning akalari hokimning oldiga don-dun so‘rab kelishadi, ammo oradan ancha yillar o‘tib ketgani uchun Yusufni tanishmaydi. O‘g‘li yo‘qolganidan yig‘lay-yig‘lay ko‘zlari ko‘r bo‘lib qolgan Ya’qub alayhissalomga Yusuf o‘zining ko‘ylagini berib yuboradi. O‘g‘lining hidini tuyib, uning tirik ekanligiga ishonch hosil qilgach, Ya’qub alayhissalomning ko‘zlari ochilib ketadi. Durbek tomonidan yaratilgan Yusuf va Zulayxo dostoni yuksak badiiy mahorat bilan to‘liq ishlangan va bizga ma’lum bo‘lgan o‘zbek tilidagi barkamol dostonlarning qadimgisidir. Durbek o‘zbek xalqi tarixida yuz bergan to‘s-to‘polonlar sodir bo‘layotgan bir davrda yashab ijod etdi. U jahon miqyosida keng tarqalgan sujetga Yusuf va Zulayxo qissasiga murojaat qilib, uni o‘z zamonsi talabi bilan qayta ishladi. Dostonda ko‘zga tashlanadigan muhim xarakterli tomonlardan biri uning zamonaviy bo‘lishidadir. O‘zbek adabiyoti tarixida dunyoviy hayotni o‘zida to‘liq mujassamlashtirgan, zamon ruhini o‘zida aks ettira olgan dostonlardan biri Durbekning “Yusuf va Zulayxo”sidir. Durbek asari qahramonlari xarakterini, ruhiy kechinmalarini o‘zbek xalqi hayoti bilan bog‘lay oldi. Shoir ijodi murakkab bir davrga to‘g‘ri keldi. Dostonda tasvirlanayotgan asar qahramonlari faoliyati O‘rta Osiyo shahar va qishloqlariga xos tabiat manzaralari turmush hodisalari, xalq urf – odatlari bilan chatishib ketadi. Ya’qub bolalari o‘rtasida tug‘ilgan bir-birini ko‘ra olmaslik kayfiyatlari uning oilasidagi aka-ukalar orasida vujudga kelgan ziddiyatta yaqqol ko‘zga tashlandi. Kitobxon asar bilan tanishar ekan, dastlab ana shu og‘a-inilar o‘rtasida tug‘ilgan ziddiyat bilan to‘qnashadi. Durbek 36 keyingi boblarda dostonning oxirigacha Yusuf taqdiri va uning hayotiga bo‘lgan munosabatini turli bosqichlarda hikoya qiladi. Yusufning akalari obrazi dostonda o‘z maqsadlarini amalga oshirishda hech qanday yovuzliklardan qaytmaydigan makkor shaxslarni eslatadi. Ular o‘z istaklarini ro‘yobga chiqarishda, ukasi – Yusufni yo‘q qilishning turli yo‘llarini izlaydilar, Bu yo‘lda ular hatto otalarini ham aldashga muvaffaq bo‘ladilar, Lekin oxiri haqiqat tantana qiladi.Qan’on mamlakati’ga qahatchilik kelgach, akalari Yusuf oldiga bosh egib boradilar, Yusuf va uning o‘g‘li oldida tiz cho‘kadilar. Og‘a-inilar otasi boshchiligida bir-birlarining gunohidan o‘tadilar. Xalq og‘zaki ijodining ta’siri bu dostonda juda sezilarlidir. Bu jihatdan Yusufning katta o‘g‘li Mishom bilan Yusufning akalari Sham’un vaYahudolarning olishuvi, shahar maydonida yotgan katta toshni siljitish uchun shart bog‘lashlari xalq doston va ertaklarida uchraydigan traditsion motivlarni eslatadi. Hazrati Mishom shahi bokaram, Qo‘ydi bu maydon ichida chun qadam. Tutti Yahudo kamarin sher mard, Erdi chu erlikta ul shahi fard. Tashladi maydondin oni tashqari, Bordi yiqila uzala besh qari. Ayladi afg‘on kan’onilar, Keldi yana o‘rtada Sham’un magar. Hamrahi Mishom edi fathu zafar, Ayladi Sham’unni andin batar. 37 Bu misralarda bayon etilga fikrlar xalq qahramonlik eposlaridagi bahodirlar oldiga qo‘yilgan shartlarga juda yaqin turadi. Dostondagi bunga o‘xshash xarakterli detallar shoirning xalq o‘g‘zaki ijodidan ancha xabardor ekanligini tasdiqlaydi. Durbek Qur’onning “Yusuf sura”si voqealariga ijodiy munosabati, Ilohiy kitob va doston matnidagi o‘xshash hamda tafovutli nuqtalar xususida teran mushohadalar diqqat markazida tutiladi. Dostonda nafaqat Yusuf va Zulayhoning sevgisi, balki ota va farzand, aka – ukalarning o‘zaro munosabatlari, bunda notavonbinlik va kechirimlilikning o‘rni, xalq taqdirini o‘ylash, hukmdorlik qoidalari, musofirlikda o‘zini tuta bilish, qiyinchiliklar oldida bukilmaslik, doimo ezgulik tomonida bo‘lish, vijdonni pok iymonni butun tutish,sabr –toqatli va qanoatli bo‘lish g‘oyalarining olg‘a surilganligini kankret misollar orqali ko‘rish mumkin. Durbekning o‘zbek adabiyoti tarixida tutgan buyuk xizmati uning an’anaviy sujetni Qur’on doirasidan uzoqlashtirish va uni hayotiylashtirishidadir. Doston orqali u XIV asr oxiri XV asr boshlaridagi muhim voqealarni berishga muvaffaq bo‘ldi. Durbekning “Yusuf va Zulayxo”si o‘zbek adabiy tili taraqqiyotiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi. Durbek fors-tojik tilida ijod qilish an’anlariga ergashmadi, balki o‘z ona tilining homiysi va jarchisi bo‘ldi, bu tilda muvaffaqiyat bilan yirik va go‘zal epik doston yaratdi. Doston XV asr boshlaridagi xalq jonli tiliga juda yaqindir. Oradan besh yarim asr o‘tgan bo‘lishiga qaramay, bu doston tili jihatidan hozirgi kunning kitobxoni uchun u qadar qiyinchilik tug‘dirmaydi. Qahramonning ruhiy kechinmalari tasviri voqealarning mohiyatini to‘liqroq ochib berishga, personajlarning ma’naviy qiyofasi bilan yaqindan tanishishga yordam beradi. Yusufning onasi qabri ustida qilgan nola-fig‘oni, chohdagi kechinmalari, zindondagi kayfiyati, Zulayhoning hijron azobi va boshqalar shular jumlasidandir. Durbek “Yusuf va Zulayho” dostonini o‘ziga xos va maromiga etkazib yozgan. Ya’ni Durbek o‘z 38 asarini zamon ruhi bilan to‘yintiradi. Bu esa asarning ishonchli va jonli chiqishida katta rol o‘ynagan. Durbekning o‘ziga xos mahorati dostondagi ishq mavzusini salaflariga qaraganda ancha jo‘shqin, keng va chuqur talqin qilishida namoyon bo‘ladi. U o‘zi murojaat qilgan mavzuni o‘zi yashagan davr va zamon nafasi bilan sug‘ora oldi va yangicha mazmun kasb etdi. Durbek o‘zi yashab turgan muhitda yuz bergan tarixiy voqealarni, xususan temuriy shahzodalarning toj-taxt talashuvlari va xalq boshiga tushgan og‘ir kulfatlarni kiritishga muvaffaq bo‘ldi. Balx shahri xalqi og‘ir azobni ko‘p qiyinchiliklarga duchor bo‘lgan Yusuf timsoli orqali ochib berishga intilgan Durbek va u yaratgan dostonning badiiy qiymati, tarbiyaviy va ma’rifiy ahamiyati ham shundadir. Dostonning pafosi tinch-totuv yashashga chaqirishdan iboratdir. Demak, Durbek ilgari surgan g‘oya ahillik, totuv hayot kechirishdir. Durbek dostonida Balx qamalini tasvirlaydi. Aynan ana shu qamal ichida qolgan Durbek “Yusuf va Zulayho” dostonini yozadi va uch oy davomida sodir bo‘lgan zulmni shunday tasvirlaydi. Dostonda Yusufning akalari Misrga kelishi voqealari asarga yangicha birr uh baxsh eta olgan. Chunki Yusuf og‘alaridan jabr ko‘rishiga qaramay, o‘g‘li Meshomga ularni bir uyga olib borib, ziyofat qilishni tayinlaydi va ularni og‘alari ekanligini aytadi. Chuqur qayg‘uga botgan Yusuf ko‘ziga yosh olib turganda Zulayho buning sababini so‘raydi, Yusuf og‘alari kelganligini aytadi. Durbek dostonda bevosita og‘a-inilar o‘rtasidagi munasabat qanday bo‘lishi kerakligini Ibn Yamin barcha og‘alari ovqat yeb o‘tirganda ko‘ziga yosh oladi, uni kuzatib o‘tirgan Yusuf nega sen ovqat yemayapsan deb so‘raganda Ibn Yamin mening ham to‘qqan og‘am bor edi, u yonimda bo‘lganida men bunchalik yolg‘izlanib, qolmasdim deya javob beradi. Og‘asi Yusuf niqob ortida ko‘z yosh to‘kadi va Misr shohi bo‘lishiga qaramasdan bugundan boshlab men sening og‘angman deb uning oldiga tushib ovqat yeyish tasviri yillar o‘rtab kelgan sog‘inch alamini ochib bera oladi. Akalariga o‘zini tanitgan Yusuf asar so‘ngida ularni kechiradi. Ulardan qancha 39 azobuqubat ko‘rmasin Yusuf buni o‘z taqdiri ekanligini anglaydi. Yuqorida keltirilgan Yusufning tushi, onasining o‘g‘liga qilgan bashorati xuddi shu zaylda amalga oshadi. |