Yusuf va zulayho
Yüklə 446 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
47 2.2. “Yusuf va Zulayho” dostonlarida Zulayho timsolining qiyosiy tahlili. “Yusuf va Zulayho” dostonlarida Yusuf obrazining talqini ham turlicha. Durbek va Abdurahmon Jomiy dostonlarida bosh qahramon Zulayhoni go‘zal qiz sifatida tasvirlaganlar 21 .Durbek xotin-qizlar latofati va zakovatini yangi jixatlar bilan boyitgan, Zulayho timsolida sadoqatli sevgi sohibasi obrazini yarata olgan. Manbalarda keltirilishicha, Yusufni yo‘ldan urish uchun Zulayho qo‘lidan kelgan barcha ishni qiladi. Xususan, bir qasrning ichki devorlarini shunchalar ma’nodor, kishining hirsini junbushga keltiradigan suratlar bilan bezattiradi. Yusuf qayoqqa qaramasin, devordagi suratda o‘zini Zulayhoning og‘ushida turgan holatda ko‘radi. Bu sahnaning batafsil tasviri xuddi mavlono Jomiyning dostonidan olingan Jomiydan 400 yilcha ilgari yashab, hukm surgan G‘aznaviylar sulolasining vakillaridan biri bo‘lmish Sulton Mas’ud, aytishlaricha, hazrat Jomiyning ona shahri bo‘lmish Hirotdagi ishratxona qasrlaridan birining devorlariga shunaqa ma’nodor suratlar chizdirgan ekan. Qasrning o‘zi yo‘qolib ketganiga qaramasdan, u to‘g‘ridagi ma’lumotlar Hirotdagi kishilar ongida g‘ayriixtiyoriy ravishda og‘izdan og‘izga o‘tib, saqlanib qolgan bo‘lsa ajab emas. O‘z-o‘zidan ma’lumki, mavlononing “Yusuf va Zulayho” asaridagi bu qasr tasviri XVI asrdagi xassos mo‘yqalam ustalarining ham tuyg‘ularini junbushga keltirgan. Serburchak qasrning pillapoyalaridan yugurib, qochib ketishga harakat qilayotgan Yusuf alayhissalom aks ettirilgan mo‘jaz rangtasvirlar anchagina. Ularda Zulayho qizil kiyim kiygan sohibjamol sifatida tasvirlangan. (Qizil kiyim asosan kelinlar kiyimidir, ammo umuman olganda alangali 21 Дурбек. “Юсуф ва Зулайҳо” достони. Ўзбекистон Фанлар Академияси нашриёти. Тошкент. 1959. 60-б. 48 muhabbatni ham ifodalashi mumkin). Yusuf alayhissalom esa yashil kiyimda tasvirlangan. Yashil kiyim sohibi avliyolar, payg‘ambarlar va umuman jannatiy kishilar safidandir. Yo‘ldan urish sahnasining eng qiziq joylaridan biri Zulayhoning but sanamga munosabatidir. Zulayho avvalboshda butparast bo‘lganligi sababli, uning yotog‘ida but bo‘lgan. Zulayho Yusuf alayhissalomni yo‘ldan urish, u bilan yaqinlik qilish uchun xushomadlar qila boshlaganda, albatta, tag‘in but ko‘rib qolmasin degan o‘yda uning yuzini teskari qilib yoki boshiga bir ro‘mol yopib qo‘yarkan. Bu sahnada uzoq o‘tmishdan qolgan odatlar tasvirlangan bo‘lishi mumkin, chunki Jomiy o‘z asaridan birida shunday yozadi: «O‘zi sig‘inadigan narsa bilan muloqotda o‘zini yaxshi tutishni barcha kishilar Zulayhodan o‘rganishlari lozim, chunki u Yusuf alayhissalom bilan bir xonada yolg‘iz qolib, undan hojatini chiqarishni iltijo qilayotganda, but uning yomon, uyat ish qilmoqchi bo‘layotganini, odob chegarasidan chiqib ketayotganligini sezib qolmasin degan o‘yda albatta butning yuzini yopib qo‘yardi. Zulayho bir butdan uyalsa, Yusuf alayhissalom har yerda hoziru nozir, hamma narsani ko‘rib, bilib turuvchi, Alloh taolodan uyalaman, deb Zulayho huzuridan chiqib ketadi. Zulayho uning ortidan yugurib, kiyimiga yopishadi. Kiyim orqa tarafdan yirtiladi va Yusuf alayhissalomning begunoh ekanligini isbotlashda dalil bo‘ladi. Mavlono Jomiyning dostonida ham but sanam to‘g‘risida so‘z yuritilgan. U yerda aytilishicha, Zulayho keksayib, Yusuf alayhissalom unga baribir e’tibor qilmasligiga ko‘zi yetgach, butni mayda-mayda qilib tashlaydi, chunki Zulayho qancha yillar davomida unga o‘tinch-iltijo qilgan bo‘lmasin, but Yusuf alayhissalomning visoliga yetishda unga yordam berolmagan edi-da. Mavlono Jomiy yasharish voqeasini ko‘ngil torlarini chertib ketadigan bir sahna orqali shunday tasvirlab beradi: Bir kun Zulayhoni Yusufi Kan’on Ko‘rdi, u tuproqqa belanmish chunon. 49 Ko‘zlariga parda tutilgan go‘yo, Ko‘rinmas ko‘ziga nurli bu dunyo. Betoblik, nochorlik qa’rida beun, Yuz ming malomatga bo‘libdi tutqun. Yuz tashvish ufurar bir nafasida. Faqat Yusuf nomi ohu, sasida. Oh chekar tuproqda o‘tirgan kuyi, Izidan tuyay deb Yusufning bo‘yin. Yusufning oyog‘i tekkan bu tuproq, Koshki sochilsa, der, ustimga ko‘proq. Shunda Yusuf dedi: Ey Qodir Egam, Nahotki yashashga loyiq bu telba? Tezroq jonini ol, yo‘qsa bu «dildor» Sening do‘stlaringni etar sharmisor. Jabroil Allohdan keltirdi nido, Yo‘q, uni etmasmen jonidan judo. Zero, u voz kechib yo‘g‘u boridan, Nafaqat mulk, balki hayo-oridan, Mening bir do‘stimga orzumand bo‘lmish, Shul sabab nazdimda arjumand bo‘lmish. Senga sodiqlardan, tingla, ey rafiq, Men ham marhamatim tutmasmen darig‘. G‘unchalar ochilmay so‘lmasin derman, Do‘stimning do‘stlari o‘lmasin derman. Necha yil Men uni etdim imtihon. Yoshligin qaytargum endi begumon. U seni sevadi jonidan ortiq. Shul sabab u Mendan senga bir tortiq. 50 Aybmas devonavash tuyulsa oshiq. Oshiqni o‘ldirish gunoh, chunki ishq, Hijronlar ko‘r etmish bu bandamizni Sevgani-chun Bizning Yusufimizni. Sen esa ko‘nglini anglamay, inon, Dunyoni etibsan unga zimiston. Uning ko‘z yoshlari ishqdan dalolat, Arzir, bersak endi loyiq mukofot. Albat yoshligini bergum qaytarib. Shunday qilib, Zulayho sanamga sajda qilishdan bosh tortgach, Yusuf uni eshitishni va oldiga kirishiga ruxsat beradi. Zulayhoga qarab tila tilagingni bugun hammasini bajaraman deganda Zulayho yoshligini so‘raydi va uning yoshligi qaytadi. Shunda Yusufning ham qalbida muhabbat uyg‘onadi, muhabbati qanchalik kuchli bo‘lmasin Zulayhoga oshkor qilmaydi. Jabroyil kelib sizlarning nikohingiz samoda o‘qildi. Uni nikohingga qabul qil deb aytganidan so‘nggina qalbini Zulayhoga oshkor etadi, ularning to‘ylari bo‘ladi. Nikoh kechasi Zulayhoning bokira ekanligining sababini so‘raydi. Jomiy buning sababini quyidagicha izohlaydi: Go‘daklik chog‘imda tush ko‘rgan edim, Sening nom-u nishoningni so‘rgan edim, Hurmat palosini oshirgan eding, Menga bu naqdni topshirgan eding, Bu naqdni har kimdan asrab keldim pos, Bihamdulloh edi naqdim omonat, Hech kimdan yetmadi unga xiyonat. Yagona Allohning hidoyati ila maqsadiga erishadi va sevgani bilan qovushadi. Yagona Allohga sig‘inish yo‘li eng to‘g‘ri yo‘ldir. Zulayho Yusuf alayhissalomning ishqida lov-lov yonib, uning vasliga yetish istagida o‘rtanib yurar ekan, kundan-kunga tubanlashib boradi. Ammo u 51 istaklaridan voz kechgach, ya’ni nafsi ammoraning ustidan g‘olib chiqqach, Alloh taolo unga yoshligi va go‘zalligini qaytarib beradi. Durbek dostonida bu manzara quyidagicha beriladi: Zulayho Alloh yagonaligini tan olib, Yusuf dinini qabul qilganidan so‘ng Yusuf Zulayho ishqida yonib, kulga aylana boradi. Endi charxpalak teskari aylanadi, Oshiq ma’shuqa tomon qanchalik intilsa, ma’shuqa o‘zini shunchalar chetga tortadi, oshiq faqat qalbidagi muhabbat bilan chekladi. Zulayho Yusufning muhabbatini rad etib, o‘zini Alloh ishqi yo‘lida ekanligini aytib, Yusufni rad etadi. Yusuf tobora ishq qurboniga aylana boradi. Ishq kuyida Zulayhodan kam jabr ko‘rmaydi. Nihoyat, ularning to‘ylari bo‘lib, o‘tadi. Farzandli bo‘lishadi va baxtli hayot kechira boshlashadi. Zulayho ham xuddi Yoqub alayhissalomdek to‘xtovsiz yig‘ilardan ko‘zi ko‘r bo‘lib qoladi va Yusuf alayhissalomdan taraladigan xushbo‘ylarga intiq- intizor bo‘ladi. Hujviriy bu haqda shunday yozadi: “Zulayho Yusuf alayhissalomni shunchalar qattiq sevadiki, hatto uning uchun o‘limga ham tayyor bo‘ladi. Shu sababdan, to ular qo‘shilishmaguncha Zulayhoning ko‘zlari ochilmaydi”. U faqat Yusufning yodi bilan tirik; bamisoli jon betinim ravishda ilohiy mahbub tomon intilgani singari, Zulayho faqat Yusufning ismini takrorlaydi. Ibn Arabiy o‘zining “Futuhat al-Makkiya” asarida shunday yozadi: «Aytishlaricha, bir kuni Zulayho kimningdir kamonidan uzilgan o‘qdan yarador bo‘ladi. Jarohatdan oqqan qon yerda “Yusuf, Yusuf”, degan izlar qoldiradi, zero, Zulayho tinimsiz ravishda “Yusuf, Yusuf”, deb takrorlab yurar, bu ism uning tomirlaridagi qonga ham singib ketgandi”. Ibn Arabiy ham shahid ketgan so‘fiy Hallojning qoni yerga oqib, u yerda Alloh taoloning nomi shaklida iz qoldirganini bayon qila turib, Zulayho voqeasini misol qilib keltiradi. Hijron va shubha damlari o‘tib, Zulayhoning beqiyos sadoqati tegishlicha mukofotlanadi. Hakim Sanoiy o‘z asarlarida bu mavzuga tez-tez murojaat qilib, o‘z o‘quvchilarini “Zulayhodek sabr-toqatli” 52 bo‘lishga chaqiradi, zero mahbubning yaqinligi mahbubaga yoshlik, go‘zallik ato etadi . Shunday qilib, chinakam oshiq siymosi bo‘lmish Zulayho avvaliga insoniy jon, ya’ni Qur’oni karimning “Yusuf” surasida tilga olingan “nafsi ammora”, ya’ni “yomonlikka undaguvchi nafs”ga zanjirband bo‘ladi, so‘ngra esa to‘xtovsiz ichki kurashlar, dard-iztiroblar chekish orqali u bora-bora o‘z Xojasiga qaytib borishiga amin bo‘lgan “orom topgan nafs jon” timsoliga aylanadi. Yusufning ko‘ylagidan anqib turgan bo‘ylarni tuyib, ko‘zlari ravshanlashadi, go‘zallikdan bahramand bo‘ladi. Bu bo‘ylar mahbubdan darak beradi. Mahbubning yaqinligini his etgach, iztiroblarda qaddi dol bo‘lgan ayol qaytadan yosharib ketadi. Mavlono Jomiy va unga taqlid qilgan shoirlar o‘z asarlarida uzoq davom etgan yonish-kuyishlardan so‘ng bir-birining vasliga yetgan bu ikki oshiqning to‘ylarini barcha tafsilotlari ila tasvirlab berganlar. Bu asarlarda aytilishicha, bir vaqtlar kasalmand hokimga xotinlikka berilgan Zulayho hali-hanuz bokira qiz ekan. To‘y tugagach, bir vaqtlar Zulayho Yusuf alayhissalomning ortidan quvib, ko‘ylagini yirtgani singari, Yusuf alayhissalom ham yosh kelinning ko‘ylagini yertadi. Bu tasvirlar endi “Yusuf va Zulayho” tarixining chuqur so‘fiyona mohiyatiga aloqador bo‘lmasa kerak, chunki bular insoniy go‘zallik va muhabbatning davomi, yosh kelin-kuyovning turmushidagi ichki jihatlardir. Jomiy qalamida real insoniy sevgini tarannum etuvchi ajoyib ishqiy- sarguzasht asarga aylangan. Dostondagi butun-butun boblar Zulayxoning otash muhabbati tasviriga bag‘ishlangan. Shoir sevgan qahramonining ishq va sadoqatini haroratli baytlarda, hayajonli epizodlarda qalb qo‘ri bilan tarannum etadi. Jomiy Zulayxo xarakterini mukammal yaratish uchun uni ko‘proq o‘z tilidan gapirtiradi. Asosiy e’tiborini Zulayxoga qaratadi. Shoir Zulayxodagi sof insoniy muhabbat tuyg‘ularini tasvirlar ekan, bu obrazning inson qalbiga xos 53 orzu-tilaklari, his-tuyg‘ulari, o‘z baxtiga intilishlarini turli sharoitlarda , holat va vaziyatlarda ko‘rsatishga harakat qiladi. Jomiydagi Zulayxo samimiy muhabbat bilan yashovchi, bu yo‘lda tinmay harakat qiluvchi obraz. Shu boisdan Zulayxo butun asar davomida oshiqona faryod chekib o‘tadi.o‘z alamiga yolg‘iz o‘zi qovuriladi. Durbekning o‘ziga xos mahorati dostondagi ishq mavzusini salaflariga qaraganda ancha jo‘shqin, keng va chuqur talqin qilishida namoyon bo‘ladi. U o‘zi murojaat qilgan mavzuni o‘zi yashagan davr va zamon nafasi bilan sug‘ora oldi va yangicha mazmun kasb etdi. Uning muhabbati yor vasliga yetishi amri maholligini bilsalar-da, ammo otashin ehtiroslarda qovrilib yurgan barcha oshiqlar uchun yorqin timsoldir. Zulayho bora-bora sevgilisi uchun hatto o‘limga ham tayyor bo‘lgan jasur, kuchli qahramonga aylanadi. Durbek o‘zbek dunyoviy adabiyotida yaratilgan ijobiy ayollar obrazini yanada konkretlashtirdi. Shoir Zulayho qiyofasida haqiqiy sevgi egasi bulgan ayol obrazini bera olgan. Jumladan, Zulayho umidsizlikka tushmaydi. U tushida kurib oshiq bo‘lgan Yusufga etishmoq uchun har kanday og‘irliklarga bardosh beradi. Zulayho xatto Misr Aziziga yanglish turmushga chiqsa xam istiqomat qiladi. Jomiyning bu dostonida Zulayxoning otashin muhabbati jomiyona kuylanadi. Yusuf haqidagi har qanday san’at asari bilan qiyosiy tahlil etilishida chegarasiz hamdir. Taqqos etib bo‘lmaydigan jihati Yusuf qissalari hikmat va taqdir bitigi, ibrat va namuna sabog‘i sifatida bunyod etilganligi bo‘lsa, qiyos imkoni kengligi esa unda inson va hayot masalalari majozan bo‘lsa-da, barcha jihatlari bilan ifoda etilganidadir. Ya’ni, inson va hayotga tegishli neki muhim bo‘lsa, u “Yusuf” qissalarida o‘z aksini topgan. Yüklə 446 Kb. Dostları ilə paylaş:
|