Yusuf va zulayho

,
«Юсуф на Зулайхо», Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ииститути, қўлёзмалар фондида, инв. № 
1433, в: 54 а. 
17
Дурбек
,
«Юсуф на Зулайхо», Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ииститути, қўлёзмалар фондида, инв. № 
1433, в: 50 а. 
18
Шу қўлёзма, в: 50 б. 

---

44 
Ayni mana shu sabr Yusufni poklikka, nafsni yengib, butun bir 
mamlakatni boshqarib, xalqni qahatchilikdan, ochlikdan omon olib chiqadi. 
Bu g‘oya asarning bosh qahramonlari bo‘lgan Yusufda ham, uning 
ma’shuqasi Zulayhoda xam yorqin ifodalangan. Buning sababi dostonning Balx 
shahri qamal qilingan paytda yaratilganligidir. Shu tufayli shoir: “Qanoat qilmoq 
kerak, sabr qilgan kishi xoh erta, xoh kech, albatta u taqdirlanadi”, - degan 
xulosaga keladi. 
Jomiy dostonida yuksak xulq-atvor mezonlarini targ`ib qilgan, kishilarni 
ma'rifatga, yurtparvarlikka, to`g`rilik, insof va iymonga chaqirgan. Bu vazifani 
Yusuf obraziga yuklar ekan, insoniy fazilatlarning yorqin namunasini aks ettirib 
boradi.Mutafakkir ijodida “muhabbat” tushunchasi alohida o`rin egallaydi. Bu 
tushuncha nazm uchun an'anaviydir. 
Ana shu oliy muhabbatni kuylashga Jomiy ijodida keng o`rin berilgan.
Shu bilan birga uning baytlarida insonlar orasidagi muhabbat kuylanadi. Insoniy 
muhabbat, unda go`zallikning hosiyati kabi muammolar «haft avrang» tarkibiga 
kiruvchi “Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun”, “Salamon va Absol” kabi 
dostonlarda chuqur tahlil etiladi. 
“Yusuf va Zulayho” dostonida esa shoir an’anaviy sujetning yangicha 
talqinlarini berdi.Ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarda Jomiy xalq-
parvarlik va insonparvarlik, adolat va insof masalalariga, zulmni, zolimlarni 
qoralashga keng o‘rin berdi. Buni u ayniqsa shohlar haqida gap borganda, qayta-
qayta qalamga oldi. Uningcha, shoh odil bo‘lsa, xalq bexavf-bexatar yashaydi. 
Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostonida ishq va muhabbat, do‘stlik mavzulari 
yangi ilhom, yangi she’riy harorat bilan yoritilgan bo‘lib, shu an’anaviy sujetga 
qurilgan dostonlar orasida alohida o‘rin tutadi. Albatta, Jomiy hayoti va ijodiga
bo‘lgan qiziqish Evropada ancha ilgari boshlangan. Jumladan, 1824 yili 

---

45 
Mavlono Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostoni Vinses fon Rozensvayg-
Shvannau tomonidan nemis tiligi tarjima qilinib, nashr etilgan
19
. 
Shuni e’tiborga olib bo‘lsa kerakki, mutafakkir shoir “Yusuf va 
Zulayho” dostonida o‘g‘liga qaratilgan nasihatlarida, mansab eshigiga aslo 
yaqin yo‘lama, “ki az har mansabe bemansabi beh” – “har qanaqa mansabdan 
mansabsizlik yaxshi” deb yozadi
20
. 
Jomiy “Inson kimni xayol qilib erding, bizga dag‘i ko‘rguz?” – deb so‘roq 
tashlaydi. Ushbu savolning o‘ziyoq insonparvar shoirning, xalq moli va jonini 
zulukday so‘rgan mansab ahliga munosabatini nihoyatda aniq aks ettiradi. Jomiy 
mansabni 
emas, 
mansabparastlikdan 
tug‘ilajak 
bedodlik, 
noinsoflik, 
razolatkorliklarni qoralagan. Martabada ko‘tarilib, odamiylikda butkul 
tubanlashgan erksiz-ixtiyorsiz odamlar qiyofasida u millat, saltanat tanazzulini 
ko‘rgan, dehqon, hunarmand mehnatini o‘ylab esa diliga yorug‘ hislar oqib 
kelgan. “Yusuf va Zulayho” asaridagi ba’zi bir voqealar hozirgi kunlarda ham 
epik va she’riy asarlarda tilga olinmoqda yoki turli ko‘rinishlarda ishlatilmoqda. 
Rivoyatdagi birinchi voqea go‘zal qul bolaning bozorda kim oshdi savdosiga 
qo‘yilishidir. Cho‘ldan o‘tayotgan karvon quduqdan Yusufni topib oldi. 
Karvonboshi Molik Misrga kelgach, Yusufni qul bozorida sotmoqchi bo‘ladi. 
Yusufni ko‘rgan Zulayxo tushida ko‘ngil bergan yigit shu ekanini tanib uni sotib 
oladi. Zulayxo Yusufni o‘z uyiga keltirib uni o‘zining xizmatchisi qilib saqlaydi. 
Zulayxoning Yusufga bo‘lgan muhabbati tobora avj oladi. Ammo Yusuf 
Zulayxoga befarq edi. Zulayxo Yusufga o‘z muhabbatini izhor etadi. Ammo 
Yusuf bunga qarshi bo‘ladi. Shunda Zulayxo g‘azabga kelib, Yusufni zindonga 
soldiradi, ammo o‘zi bundan ko‘proq aziyat chekadi. Chunki endi Yusufni 
ko‘rmoqdan mahrum bo‘lgan edi.Yusuf zindondagilarning tushini ta’birlaydi va 
ular ro‘yobga chiqadi. Shundan so‘ng Misr shohining tushini ham ta’birlaydi. 
Misr shohi Yusufning aqlu zakovatiga tan beradi va uni zindondan ozod qiladi, 
19
Edward Browne. A literariy history of Persia. Vol. 3. Cambrige. 1928. 
20
Sulaymonova F. Aql va tafakkur kuchi.-T.,1991.- 64 b. 

---

46 
hamda Misr Azizi etib tayinlaydi. Yusuf tadbirkorlik bilan ish tutib, Misr xalqini
ochlik va qahatchilikdan asrab qoladi. Elu- yurt o‘rtasida katta obro‘ qozonadi. 
Jomiyning “Yusuf va Zulayxo” dostonini tojik tilidan o‘zbek tiliga 
birinchi marotaba Muhammad Rizo Ogahiy tarjima qilgan edi.Ogahiy 
dostonning g‘oyaviy asoslarini to‘liq saqlab qoldi, badiiy xususiyatlarini yuksak 
iste’dod va mahorat bilan o‘zbek tilida aks ettirdi. Asarning asosiy g‘oyaviy-
badiiy xususiyatlari o‘zgarmaydi, asar qiymatiga putur etmaydi. Aksincha, 
Ogahiy o‘z iste’dodi orqasidan originaldan hech ham qolishmaydigan o‘zbekcha 
variantini yaratishga muvaffaq bo‘ladi. 
Xullas, "Yusuf va Zulahoning deyarli hamma nusxalarida, xususan 
Durbek nusxasida uning qahramonlari har qanday baxtsizliklariga ham qattiq 
jasorat va iroda bilan ulug‘ insoniy fazilatlarga ega bo‘lganlar, shu sabab umri 
boqiy bo‘lib qolganlar.