YüZÜNCÜ yil üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

 
5
kalelerine saldırdım. Himme, Vatqun, Maşgun, Salua, Halila, Luha, Nilipahri ve Zingun 
bölgeleri ve savaş güçlerini ele geçirdim. Onların 51 kentini yıktım, yaktım mallarını ve 
insanlarını alıp götürdüm. 3 günde, tüm Uruatri  bölgesi halkına, Efendim Assur’un 
ayakları altında, boyun eğdirttim. Gençlerini hizmetime aldım ve Uruatri bölgesi halkını 
bana büyük haraç (vergi) vermeye zorladım.  
Assur’un diğer halklar üzerinde yaratmaya çalıştığı baskı rejimi (Uruatri Bölgesi 
Halkları örneğine bakarak değerlendirdiğimizde) açıkça belli olmaktadır. I. Şulmanu-
aserid’den sonra tahta çıkan bazı Assur Kralları da, daha sonra Urartu Krallığı’nın 
hakimiyet alanı olacak bölgelerde yaşayan,  Nairi Uruatri ve Hubuşkia gibi 
konfederasyonlardan ve onların yaşadıkları bölgelere yaptıkları askeri seferlerden, 
yazıtlarında bahsetmektedirler
3
.  
Assur’un bu uğraşlarının ana nedenleri; hakimiyet sınırlarını genişletmekten çok, 
söz konusu bölgelerin ekonomik zenginliği olan bakır ve demir madeni yataklarından 
faydalanmak, önemli geçiş ve ticaret yollarını elinde bulundurabilmek ve ayrıca  
üstünlüğünü sürekli kanıtlayarak, bölge halklarından haraç (vergi) almaya devam 
edebilmekti
4
.    
Urartu Krallığı’nın kuruluşu öncesindeki gelişmeler konusunda, Doğu Anadolu, 
Kuzeybatı İran ve Ermenistan’da yapılan arkeolojik çalışmalar önemli bilgiler sağlamış; 
aşiret beylerinin etrafı surlarla çevrili yönetim merkezleri ile mezarlıklar ortaya 
çıkarılmıştır. Buna göre, sonraları Urartu Devleti’nin merkezini oluşturacak olan Van 
Gölü havzasında M.Ö. 2. binyılın son yüzyıllarından başlayarak gitgide bir nüfus 
yoğunluğu ortaya çıkmıştır. Gölün kuzey kıyılarındaki Ünseli ile güneydoğu 
kıyılarındaki Dilkaya’da, Erçek Gölü kıyısındaki Karagündüz’de, Van yakınlarındaki 
                                                           
3
 M. Salvini, Nairi e Ur(u)atri, Inculabula Graeca, Vol. 16, Roma, 1967 ; 
Jak Yakar, Ethno Archaeology of Anatolıa, Rural Socıo-Economy in the Bronze and Iron Ages, Jerusalem, 
2000, 433 ;   
Altan Çilingiroğlu, Urartu ve Kuzey Suriye Siyasal ve Kültürel İlişkiler, İzmir, 198, 410 ; 
Ali M. Dinçol, Cultural and Political contacts between Asyria and Urartu, Tel Aviv 21: 1994, 3-21
  
 
4
 Taner Tarhan, M.Ö. XIII. Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları, İstanbul, 1978 
 
 

---

 
6
Yoncatepe’de ve son olarak da Hakkari kent merkezi içinde bu aşiretlere ait mezarlıklar 
ve steller arkeologlarca ortaya çıkarılmıştır
5
. 
Ekonomik zenginliklerini ve bağımsız yaşama isteklerini korumaya çalışan aşiret 
beyleri
6
, M.Ö 13. ile 9. yüzyıllar arası olan dönemde Assur Krallığı’na karşı birçok 
mücadele vererek,  Urartu Krallığı’nın kuruluşuna sebep olacak gelişmelerin 
yaşanmasını, sağlamışlardır. Bu süreci arkeologlar, arkeolojik-stratigrafik bir ifade 
olarak “Urartu Öncesi” ya da Ön Urartu anlamında “Proto Urartu” olarak ifade 
etmektedirler. 
 
2.2 URARTU (BİAİNİ) KRALLIĞI 
Urartu Krallığı’nın tarih sahnesine çıkışı hakkındaki ilk bilgileri, yine bir Assur 
Kralına ait olan yazılı belgelerden, öğrenmekteyiz. Assur Kralı III. Şulmanu-aserid, 
saltanatının üçüncü yılında (M.Ö. 858), Urartu Kralı Arame’nin krali kenti Arzaşkun’u 
yağmaladığından söz etmektedir
7
.  
Bu bilgi; dağınık halde yaşayan beyliklerin, artık krali-merkezi bir otorite altında 
birleşme ihtiyaçlarının, uygulamaya geçtiğini, ifade etmektedir. Yine aynı Assur Kralı, 
başka bir yazıtında Arame’den sonra, bu yeni krallığın yönetimini eline geçiren bir 
başka isim; I. Sarduri ve başkenti Tuşpa (Van) hakkında bilgiler vermektedir (M.Ö. 832)
 
8
. Urartu Kralı I. Sarduri’den itibaren artık kendilerine : Bia Ülkesi’nin İnsanları “bia-i-
ni-li
9
” diye hitap eden Urartu Uygarlığı’na ait yazılı belgeler de ortaya çıkmaya 
başlamaktadır (resim 1).  
                                                           
5
Veli Sevin, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, Eski Anadolu ve Trakya ( Başlangıcından  Pers    
Egemenliğine Kadar ) İstanbul, 2003-b , 195 ; 
 
 
 
6
“a.y.”, Urartu Devleti, ARAT,  İstanbul, 2005, 69-72 
7
Charles Burney and David Marshall Lang, The Peoples Of The Hills, Londra 1971, 130 ; 
Taner Tarhan, Urartu Devleti’nin Kuruluş Evresi ve KurucuKrallardan Lutipri = Lapturi 69-114 ; 
Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997, 21-23 
8
Taner Tarhan, Tuşpa-Van Kalesi,  ARAT, İstanbul,  2005, 126-131 
9
Gernot Wilhelm, The Cambridge Encyclopedia of theWorld’s Ancient Languages, Urartian, 2004, 119 

---

 
7
Böylece beylikler döneminden itibaren sadece Assur kaynaklarından elde 
edebildiğimiz tek yönlü yazılı bilgilere Urartu yazıtları da eklenmiştir. Urartu ve Assur 
yazılı belgeleri ile arkeolojik materyaller aracılığıyla Urartu’nun Krallık Döneminde; 
Yönetim; Urartu Krallığı yakındoğudaki diğer örnekleri gibi monarşik-teokratik 
bir yönetim biçimini ile idare edilmekteydi. Kral Ülkeyi ve orduyu yöneten mutlak güç 
statüsünde ve bu gücünü; başta Tanrı Haldi olmak üzere diğer Urartu tanrıları sayesinde 
pekiştirmekteydi
10
.  
Krallık babadan oğula geçmekteydi. Bazen, İşpuini, Minua, İnuşpua örneği gibi 
baba-oğul-torun aynı dönemlerde iktidarı paylaşarak seferlere çıkıp ve yazıtlar 
yazdırabilmekteydiler. Urartu’da eyalet yönetiminde EN.NAM adı verilen valiler 
bulunmaktaydı
11
. 
              Sınırları;  İlk kurulduğunda yalnızca Van Gölü’nün doğu ve kuzey kıyılarını 
egemenliği altına almış olan Urartu, Assur baskısının daha az hissedildiği dönemlerde 
sınırlarını kuzeyde; Sevan Gölü’nden güneyde Zagros Dağları’na, doğuda; Urmiye Gölü 
ve hatta Hazar Denizi’ne, batıda; Erzincan Elazığ ve Malatya’ya kadar genişletti (harita 
1). Günümüz Van şehrinden farklı yönlere giden anayolların büyük bölümü de Urartu 
döneminde oluşturulmuştur.  
Mimari ve Sanat; Assur yazıtlarında da bahsedilen, genelde kayalık alanlar 
üzerine, savunma, korunma ve önemli yolları gözetleme amaçlı olarak inşa edilen Urartu 
Kaleleri
12
, Urartu askeri mimarisinin tüm görkemini binlerce yıldır ayakta durarak 
sergilemektedir.  
Özellikle başkent Tuşpa’da inşa edilen Krallara ait kaya mezarları Urartu anıtsal 
mezar mimarisi ve taş yontma işçiliğinin mükemmelliğine ait örneklerdir
13
.  
                                                           
10
 Haldi hakkında bkz.: Dinçol    1994,  9-11  
11
Taner Tarhan, The Structure of the Urartian State, ANAR, 1983, 295-310 ;  
P. E. Zimansky, The Structure of the Urartian State, Oriental Institute Press, Chicago, 1985 
12
M. N. van Loon, Urartian Art, İstanbul, 1966, 38-42 ; T.  Altan Çilingiroğlu, Urartu Krallığı Tarihi ve 
Sanatı, İzmir, 1997, 50-56  
13
 Veli Sevin, Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartular’da Ölü-Yakma Geleneği, ANAR, İstanbul,  

---