Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

3.Chegaradan chiquvchi etik (axloqiy) konfliktlar.
Mazkur “Chegaradan chiquvchi etik” konfliktlar termini boshlang’ich sinf o’qituvchilari xulq – odobida namoyon bo’luvchi qo’pol g’ayripedagogik munosabatshakllarini aniqlashda qo’llaniladi.
Yuqorida biz pedagoglar nazokatsizligiga oid qo’rquv hosil qiluvchi faktorlarni kechirarli deb hisoblashimiz mumkin, chunki inson sifatida o’qituvchi ham o’zini yo’qotib qo’yishga haqli. Shu bilan birga o’qituvchi muomalasida yumshoqlik, bir holatdan ikinchi ruhiy holatga o’ta bilsh, rivojlanishida nuqsoni bor o’quvchilar emotsional holatini boshqara bilish muhim ahamiyatga ega. Katta yoshdagilar bilan kichik yoshdagi o’quvchilar orasida yuz beruvchi “qonunbuzarlik” tufayli o’qituvchi va o’quvchi orasida yuz beruvchi konfliktlar ham mavjud.
Ta’kidlash joizki chegaradan chiquvchi axloqiy konfliktlar o’qituvchi bilan kichik o’quvchilar orasida yuz beruvchi ziddiyatlar orasida eng oxirgi o’rinni egallaydi. Boshqacha qilib aytganda, boshlang’ich maktab bu sohada katta sinflarga qaraganda ancha kam zarar ko’radi. Shunga qaramasdan bu yoshdagi o’quvchilarga o’qituvchi tomonidan yetkaziladigan ruhiy jarohat ancha zalvorlidir. Umumta’lim maktablari o’qituvchilari tomonidan boshlang’ich sinf o’quvchilariga nisbatan sodir qilinadigan qonunbuzarliklar ikki xildir. Oldingi o’ringa hammaning oldida ochiqchasiga og’zaki haqorat qilish turadi. Bunga qarshi O’zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida tegishli modda mavjud (140-modda), unga binoan ochiq og’zaki haqorat qilgan shaxs jinoiy javobgarlikka tortiladi. Kichkintoylarni haqorat qilish lug’ati tarbiyasi og’ir bolalarga nisbatan unchalik rangba-rang emas. O’qituvchi tomonidan sodir qilinadigan haqoratlar kattalar ko’tara olmaydigan darajada xunuk: “axmoq”, “to’nka”, “bo’chka”, “cho’chqa”, “semiz qurt”, “bir xalta go’sht”, “tentak”, “devona”, “eshak”, “po’stak”, “do’ng peshona”, “kallavaram” ... va hokazo.
Nihoyat, o’qituvchilar tomonidan sodir qilinadigan qonunbuzarlikka o’quvchi ota – onasidan sovg’a – salom undirish, bahoni oshirib qo’yish, ota – onasi savdo sohasida ishlovchi o’quvchilarni u yoki bu noyob tovarni topib kelishga majbur qilish va h.k.lar kiradi. O’qituvchilar tomonidan ruhiy zo’riqishga sabab bo’luvchi yana shunday misollar keltirish mumkinki, bunga tabiiy ehtiyoji tufayli sinfdan chiqishga ijozat so’ragan o’quvchiga qo’pollik bilan rad javobini berish. Parta joyini ho’llab qo’ygan o’quvchini ustidan kulish, jismoniy nuqsoni bor o’quvchini o’ynashga majbur qilish, maktabdan haydash bilan qo’rqitish, bolani qichqirib hushdan ketkazish kabilarni keltirish mumkin. Zulmkorlik ko’rinishga bola salomatligidan bexabar holda unga tajovuzkorli munosabatda bo’lish kabilarni ham ko’rish mumkin. Ruhiy zo’riqtirish faktorlar orasida o’qituvchining pedagogik uquvsizligi, qo’polligi, boshlang’ich sinf o’quvchilari axloqini zo’riqishsiz boshqarish, tuzatishning yo’qligi uchraydi. O’qituvchi o’quvchi qizni o’zini tuta olmaslikdaayblab urishadi, uning yonida turgan o’qituvchilar esa qizning yonini olib uni maqtashadi. Sinf o’quvchilari oldida maktab zavuchi va o’qituvchi bolalarni boshqa sinfga “o’tkazish” haqida gapirishadi. Bu hol o’quvchilarning isyon ko’tarishiga olib keladi... Yosh o’qituvchi ayol qizchaning yoqimtoy otasini tez – tez maktabga chaqira boshlaydi. Ular orasida sevgi mojarosi boshlandi. Oqibatda o’qituvchi ayol boshqa shaharga ko’chishga majbur bo’ladi, o’quvchi qizchani esa boshqa maktabga o’tkazishadi... O’qituvchi boshiga tushgan bu baxtsizlik uning o’quvchiga bo’lgan munosabatini keskin o’zgartirib yuboradi... Maktab ma’muriyati o’qituvchilarning qanday qilib ashula, rasm, jismoniy madaniyat darslarini matematika, chiroyli yozuv, rus tili bilan almashtirganlarini payqashmaydi...
Biz yuqorida umumiy o’rta ta’lim maktabi boshlang’ich sinf o’qituvchilari va o’quvchilari orasida yuz beruvchi ruhiy zo’riqishga doir vaziyatlarni ko’rib chiqdik. Pedagogika fani hozirgacha boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’qituvchi aybi bilan yuz beruvchi ruhiy zo’riqishi chuqurligini o’lchash metodlariga ega emas. Muammoning murakkabligi shundan iboratki, kichkintoylar maktabga muayyan hayotiy tajribaga ega bo’lgan holda qadam qo’yishadi, bu tajriba oiladayoq, maktabgacha ta’lim muassasasidayoq tarkib topgan bo’ladi. Agar uyda bolaga jismoniy ta’sir ko’rsatish odat bo’lgan bo’lsa, u maktabda o’qituvchi axloqidagi bunday odatlarga nisbatan unchalik qarama-qarshilikka uchramaydi. Biroq oilada qattiq jismoniy jazolashlarga duch kelmagan kichkintoy o’qituvchining jismoniy kuch ishlatishiga bardosh berolmaydi. Bolada kattalarning haqoratli munosabatlariga nisbatan qat’iy norozilik shakllanadi.
Endi talab rivojlanishida nuqsoni bor o’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasida yuz beruvchi ruhiy jarohatlanish sabablari, xillari va og’irligi bilan tanishar ekan, har bir o’qituvchi o’z oldiga bolaga “zarar yetkazma” degan kasbiy kodeksga amal qilishi lozimligiga tushunib yetadi.