Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

RNK sintezi (transkripsiya)

Ribonuklein kislotalar (RNK) —yuqori molekulalı murak birikpeler, nuklein kislotalardan biri, monomerları nukleotidlardan ibarat. Hár bir nukleotidi quramına uglevod D — riboza, azotlı tiykarlar, adenin, guanin, sitozin hám uratsildan biri hám de fosfor kislotası krldiǵi kiredi Barlıq tiri organizmler hám kóplegen viruslardıń zárúrli komponenti. Násillik informaciyanıń naslden naslge ótiwinde qatnasadı. Ribonuklein kislotalar molekulasınıń keńislikdegi strukturası, tiykarlanıp, bir ipli polinukleotid shınjırdan ibarat bolıp, quramında 75 ten 10000 danege shekem nukleotid qaldıǵi bar. Molekulasınıń ayırım bólimlerinde azot tiykarlarınıń komplementarlik Principine qaray qos shınjırlar payda boladı. Funksiyası hám strukturasına kóre, Ribonuklein kislotalar ribosomal (rRNK), transport (tRNK), informatsiyey (iRNK) hám kishi molekulalı (km RNK) ga ajratıladı. Tiri xujayralarda RNK sintezi DNK matritsasida RNKpolimeraza fermenti járdeminde ámelge asadı (qarang Transkripsiya). Eukariot kletkalarda RNK molekulaları 3 qıylı RNK — polimeraza qatnasıwında sintezlanadı. Sintezlangan DNK matritsasına komplementar, sebebi RNK shınjırındaǵı nukleotidlar izbe-izligin DNK matritsasidaǵı nukleotidlar qatarı belgileydi. Arnawlı bir gen sintezidaǵı DNKnıń komplementar 2 shınjırınan tek birewi RNK ushın matritsa wazıypasın atqaradı. Ádetde, RNK molekulaları ol sintezlaydigan funksional molekulalarǵa salıstırǵanda derlik úlken molekulyar massaǵa iye. Kletka daǵı RNK sanınıń 80% ini ribosomal RNK quraydı. Onıń molekulyar massası 1, 1 — 1, 7 mln bolıp, 4000—6000 mononukleotid qaldıǵidan ibarat. RNKnıń bul túri ribosomalarnıń qáliplesiwinde qatnasadı. Qáliplesken ribosomalarnıń 60% massasın rRNK quraydı. Transport RNK kletka daǵı RNKnıń 15% ini quraydı. Ol aminokislotalardı belok sintezlaydigan ribosomalarga jetkezip beredi. Transport RNKnıń molekulyar massası 25000 ge jaqın bolıp, 60—90 nukleotid qaldıǵidan ibarat. Transport RNK basqa RNKga salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen. Onıń strukturası jońıshqa bargiga uqsaydı. Hár bir aminokislotanıń ayrıqsha tRNKsi ámeldegi bolıp, aminoatsilsintetaza fermenti menen birge tásir kórsetedi. Bul ferment ayrıqsha keletuǵın tRNK hám aminokislotanı tanıs ózgesheligine iye. Ayırım jaǵdaylarda bir aminokislota eki hám odan artıq tRNK járdeminde kodlanadı. Informatsion RNK xujayradaǵı RNK massasınıń 2—6% ini quraydı. Hár túrli iRNK molekulaları bir-birinen molekulyar massası hám nukleotidlar quramı menen parıq etedi. Kletkada sintezlanadıgan belok molekulaları arnawlı bir i RNK yamasa onıń bir bólegi arqalı kodlanadı. Eukariotlar xujayrasida iRNK yadroda sintezlanib, ondan arnawlı ribonukleoprotein bóleksheler (informosomlar) quramında sitoplazmaga kóshiriledi. Eukariotlarda iRNK sintezi kodlanmaydigan kiyem (intron) larga iye bulgan júdá uzın shınjırlı pro iRNK sintezidan baslanadı hám derlik ózgerisler menen jetilgen iRNK payda boladı. Kodlanmaydigan bólimler pro iRNK molekulasınıń pútkil uzınlıǵı boylap tegis bólistirilgen. Intronlardı ajıratıp tastap iRNK molekulasınıń kodlaytuǵın bólimlerin tazadan jaylastırıw (splaysing) arnawlı kletka mexanizmleri arqalı basqarıladı. Prokariot xujayralardaǵı iRNK sintezida derlik úlken ózgerisler bolmaydı. Kishi molekulalı RNK funksiyası, strukturası hám ólshemine qaray hár túrli. Olar quramında 30 dan 300 danege shekem nukleotid qaldıǵi boladı. Bul túrdegi RNK ribosoma, yadro hám sitoplazmadaǵı ribonukleoprotein bóleksheler quramında ushraydı.
Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, belok sintezi ushın DNK matritsa bala almaydı. Belok sintezida genetikalıq informaciyanı DNK den belok sintezlovchi ribasomani arnawlı RNK lar támiyinleydi. RNK molekulaları makroerg tutqan ATF, GTF, STF hám UTF lardan DNK matritsasida, RNK-polimeraza fermentleri qatnasıwında sintezlanadı. RNK shınjırı DNK molekulasınıń bir bóleginde komplementar sistema tiykarında sintezlanganligi ushın, olardıń nukleotid qatarı bir-birlerine sáykes keledi.
Transkripsiya processinde úsh túrdegi RNK sintezlanadı. Informatsiya RNK ribosomadaǵı belok sintezi ushın matritsa bolib xızmet etedi. Transport hám ribosom RNK lar da belok sintezida tikkeley iskerlik korsatadilar. Replikatsiya hám transkripsiya processlerinde ulıwmalıq belgileri bolib, DNK molekulasınıń bir shınjırı matritsa sintezi ushın xızmet etedi. Lekin, bul processda saldamlı ayırmashılıqlar da jaq emes. Replikatsiyada DNK dıń eki shınjırı matritsa xızmetin otaydi. RNK sintezida DNK dıń bir bólegi matritsa rolin atqaradı. Bul fragmentler arnawlı bir genler toparın az ishine alǵan bolib, olardı transkriptonlar dep ataladı.
RNK sintezi RNK polimeraza fermenti qatnasıwında ámelge asadı. Organizmde bir neshe qıylı RNK polimeraza fermentleri anıqlanǵan: