Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

DNK dúzilisi

DNK polimer molekulasınıń dúzilisinde tórt qıylı nukleotid: adenin hám guanin (purin tuwındıları ), sitozin hám timin (pirimidin tuwındıları ) qatnasıw etedi. Nukleotidlar óz atınıńń bas hárıbi menen ańlatpalanadı. Mısalı, A-adenin nukleotidi, G-guanin nukleotidi, S- sitozin nukleotidi, T-timin nukleotidi. DNK-dıń eki shınjırı nukleotidlar quramı tárepinen eger bir- birinen parq qilsa da, bir shınjır daǵı nukleotidlar quramı ekinshi shınjır daǵı nukleotidlar quramına qatań baylanıslı. DNKnıń eki shınjırı buralganda bir-birine tiyip turadı hám bir zanjiming nukleotidları ekinshi shınjır nukleotidlarınıń qarsısındasına kelip qaladı. Bir shınjırda A jaylasqan bolsa, onıń qarsısındasında, ekinshi zandjirda T boladı ; bir shınjırda G jaylasqan bolsa, ekinshi shınjırda bárháma S boladı. Sonday etip A-T jupinde, sonıń menen birge, G-S jupinde nukleotidlaming biri góyo ekinshisin toldiradi. Sonday eken, A nukleotidlar T ga qosımsha hám T nukleotidi A ga qosımsha ; G-nukleotidi S ga qosımsha hám S nukleotidi G ga qosımsha esaplanadı hám taǵı basqa
Bunı sonday túsiniw kerek, eger DNK-daǵı bir zanjiming qandayda bóleginde A, G, G, S, T, A, Ss S nukleotidları izbe-iz jaylassa, ekinshi zanjiming bularǵa qarsısında bóleginde sol nukleotidlarga qosımsha T, S, S, G, A, T, G, G nukleotidları boladı. Sonday etip,
bir shınjır daǵı nukleotidlaming jaylasıw tártibi belgili bolsa, toltırıw (kompiementarlik) tiykarına muwapıq, ekinshi shınjır daǵı nukleotidlaming jaylasıw tártibi de anıq boladı. DNK tuzulishiga tiykar bolǵan toltırıw jaǵdayı kletka bólingende
jańa DNK molekulaları qant ay Sentizlanishini túsinip alıwǵa járdem beredi. Bul Sentiz DNK molekulasınıń óz-ózinen eki úles artpaqtası (reduplikatsiya) sıyaqlı ájayıp ózgesheligine tiykarlanǵan. Sońǵı jıllardaǵı izertlewler sonı kórsetedi, násillik qasiyetlaming ana kletkadan qız kletkaǵa ótiwi DNK molekulalarınıń eki úles
artıwına baylanıslı eken. Kletka bóIinishidan aldın odaǵı DNK molekulaları eki úles artadı, yaǵnıy reduplikatsiya hádiysesi júz beredi. Bunda DNK dıń qos spiral shınjırınıń bir uchidan ajrala baslaydı hám kletka ortalıqta ámeldegi bolǵan erkin nukleotidlardan jańa shınjır dúziledi. Jańa shınjır toltırıw hoiatiga muwapıq túrde quram tabadı. Hár bir A nukleotidi qarsısındasına T nukleotidi jaylasadı, T- dıń qarsısındasına A jaylasadı, G nukleotidi qarsısındasına S nukleotidi jaylasadı, S dıń qarsısındasına G jaylasadı. Nátiyjede bir molekula DNK ómiga nukleotidlar quramı tap sonday bolǵan eki molekula DNK vujudga keledi. Bul protsessga reduplikatsiya, yaǵnıy nusqa
kóshiriw dep ataladı. Jańa vujudga kelgen hár bir DNK molekulasındaǵı shınjır dáslepki molekuladan payda boladı, ekinshi shınjır bolsa tazadan Sentizlanadı.
Nuklein kislotalar : ximiyalıq quramı hám áhmiyeti. Nuklein kislotalar barlıq tiri kletkalarda birdey funksiyanı atqaradı, yaǵnıy genetikalıq informatsiyani saqlaw, naslden - naslge uzatıw jáne onı ámelge asırıwdı támiyinleydi. DNK molekulası genetikalıq informatsiyani nukleotidlarnıń ketma -ketligi formasında saqlaydı, RNKnıń hár qıylıları onı beloklar biosintezi processinde ámelge asıradı. Nuklein kislotalardıń joqarı molekulalı makrobiopolimerlar bolıp, olardıń molekulaları 4 qıylı nukleotidlardan dúzilgen bolıp, olar óz gezeginde quramlarında 3 xilkomponentni - azotasosları, uglevod komponenti - pentoza hám fosforkislotasinıń qaldıǵini tutadı. Nukleotidlarnıń quramına qaysı bir uglevod kirgenine qaray nuklein kislotalar eki úlken gruppaǵa bólinedi: dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) hám ribonuklein kislotalar (RNK). DNK quramında uglevod komponenti retinde - dezoksiriboza, RNKda bolsa - riboza hizmat etedi. Ribonuklein kislotalar óz gezeginde atqaratuǵın funksiyalarına qaray 3 gruppaǵa - transport RNK (tRNK), information RNK (iRNK) hám ribosomal (rRNK) larga bólinedi. Hár bir tiri organizmde nuklein kislotalarınıń hár eki túri — ribonuklein kislota (RNK) hám dezoksiribonuklein kislota (DNK) bar. Fakat viruslargina bulardıń bir túrin (DNK yamasa RNK ni) tutadı. Nuklein kislotalar hám oksillar turmıstıń material tiykarın tashkil etediler. Olar óz-ara ajıralmas baǵlıq, bıraq olardıń kletka daǵı ornı hám funksiyası principial fark etedi: oksillar tiykarlanıp qurılıs hám kletkanıń jumısshı shólkemleri materialı ; nuklein kislota bolsa informacion material, ol organizmnıń dúzilisi, ósiwi, rawajlanıwına tiyisli informatsiyanıń saqlanıwı, tákirarlanıwı, almasinuvi hám násildan násilqa kóshirilishini támiyinleydi.

25. Nukleozid hám nukleotidlar. Purin yamasa pirimidin tiykarları riboza yamasa dezoksiribozani biriktirip alıp, n ol k l e o z i d dep atalatuǵın birikpeni payda etedi. Nukleozid quramındaǵı riboza (dezoksiriboza) dıń gidroksil toparına (5-nchi jaǵday daǵı ) fosfor kislotasınıń qaldıǵini biriktirip nu k l e o t i d ga aylanadı. Nukleozidlarnıń atı purinlarnıń atına -ozin suffeksini (adenozin, guanozin), pirimidinlarga bolsa - dinge sıyınıw suffeksini (uridin, timin, sitidin) qosıw menen alınadı (4-súwret). Nukleotidlarnıń atı nukleozidlar atınıń ohiriga fosfor kislotasınıń qaldıǵini sanı hám fosfat sózin qosıw menen payda etinadi. Atap aytqanda, eger nukleozid bir fosfor kislota qaldıǵini tutsa nukleozidmonofosfat, eki fosfor kislota qaldıǵi bolsa nukleoziddifosfat hám ush qaldıq bolsa - nukleozidtrifosfat dep ataladı hám nukleozidnıń atınıń, fosfor kislotasınıń sanı hám óziniń atınıń birinshi xarfları menen qısqartirilib belgilenedi. Mısalı, adenozinmonofosfat - AMF, adenozindifosfat - ADF, adenozintrifosfat - ATF hám t.b. RNK da DNK da nukleotidlar dep atalatuǵın monomerlardan dúzilgen, sol sebepli nuklein kislotalardı polinukleotidlar dep ataladı. hár bir mononukleotid ush himiyaviy farkli komponentler: anorganik fosfat monosaxarid riboza yamasa dezoksiriboza hám azot hasası, purin yamasa pirimidin tiykarından quralǵan.

26. Nuklein kislotalar túrleri: DNK. Nukleotidlarnıń quramına qaysı bir uglevod kirgenine qaray nuklein kislotalar eki úlken gruppaǵa bólinedi: dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) hám ribonuklein kislotalar (RNK). DNK quramında uglevod komponenti retinde - dezoksiriboza, RNKda bolsa - riboza hizmat etedi. DNKnıń molekulasında dezoksiribonukleotidlar bir-birleri menen fosfor kislotasınıń qaldıǵi hám dezoksiriboza arqalı birikib polinukleotid shınjırın payda etedi. Polinukleotid shınjırında dezoksinukleotidlarnıń málim tártipte ketma - ket jaylasıwı DNK molekulasınıń baslanǵısh strukturasın quraydı. DNK barlıq tiri kletkalardıń tiykarlanıp yadrolarında (prokoriotlarda, sitoplazmada) xromosomalarnıń quramında, bólekan mitoxondriya hám xloroplastlarda jaylasqan. Bir organizmnıń kletkalarında DNKnıń muǵdarı turaqlı jáne pikogrammlardı quraydı, hár túrli tur organizmlerde bolsa talay parıq etedi. DNKnıń molekulyar massası kútá úlken hám bir neshe milliard daltonni (~1010 -1011 De) quraydı. Mısalı, esaplawlar boyınsha kletkada DNKnıń shınjırı 5 nm átirapında jayDNK ushın xarakterli bolǵan belgi - bul onıń quramına kirgen nukleotidlar óz-ara málim koefficientte bolıwı bolıp tabıladı. Bunday bolıwın birinshi ret 1949 jıl Ervich Chargaff anıqlap bergen bolıp, Chargaffqoidasi atı menen júritiledi. Áne sol qaǵıydaǵa tiykarlanıp barlıq úyrenilgen DNK molekulalarında :1.purinlarnıń muǵdarı pirimidinlarnıń muǵdarına teń:2. adenin hám sitozinnıń muǵdarı guanin hám timinnıń muǵdarına teń:3. adeninnıń muǵdarı timin muǵdarına hám guaninnıń muǵdarı sitozin muǵdarına teń:4. spetsifiklik koefficiyenti - G Q S hám A Q T - larnıń qatnası : DNK molekulalarında GQS hám AQT - larnıń muǵdarı hesh qashan teń bolmaydı. Sol sebepli olardıń óz-ara qatnası, yaǵnıy spetsifiklik koefficiyenti haywanlar hám kópshilik ósimlikler DNKları ushın - 0, 54-0, 94, mikroorganizmlarnıń DNK ları ushın - 0, 45-2, 57 ge teńni iyelese, eger onı chózsa, 8 sm uzınlıqkacha chózilar eken.

27. RNK, RNK túrleri: transport RNK, ribosomal RNK, information RNK. Nukleotidlarnıń quramına qaysı bir uglevod kirgenine qaray nuklein kislotalar eki úlken gruppaǵa bólinedi: dezoksiribonuklein kislotalar (DNK) hám ribonuklein kislotalar (RNK). DNK quramında uglevod komponenti retinde - dezoksiriboza, RNKda bolsa - riboza hizmat etedi. Ribonuklein kislotalar óz gezeginde atqaratuǵın funksiyalarına qaray 3 gruppaǵa - transport RNK (tRNK), information RNK (iRNK) hám ribosomal (rRNK) larga bólinedi. Atqaratuǵın funksiyalarına qaray RNKlardı úsh túrge ajratıladı : informatsion, ribosomal hám transport RNKlar. Informatsion RNK (iRNK) - kletkanıń tahminan RNK sini quraydı, quramında 75 - 3000 nukleotid tutadı. Molekulyar massası - 2, 5•104 - 1•106 De. kletkanıń yadrosı hám sitoplazmada ushraydı. Belok sintezi processinde matritsa wazıypasın atqaradı. Ribosomal RNK (rRNK) - kletkanıń 80 - 90% ni RNK quraydı, quramında 100 -3100 nukleotid tutadı hám molekulyar massası - 3, 5•104 - 1, 1•106 De. Ribosomalarnıń tiykarǵı strukturasın quraydı. Transport RNK (tRNK) - kletkanıń 10 - 15% RNKsini quraydı, quramında 75 - 90 nukleotid tutadı. Molekulyar massası - 2, 5•104 - 3•104 De. Tiykarlanıp sitoplazmada ushraydı. Olardıń forması ayrıqsha hám “jońıshqa barginıń” formasına uqsaydı. Sitoplazmada aminokislotalardı beloklardıń sintezlanish jayına - iRNK ga tasıw wazıypasın atqaradı.

28. Nuklein kislotalardıń baslanǵısh strukturasın payda bolishida komplementarlik prinspi. Chargaff qaǵıydası. Baslanǵısh strukturası. DNKnıń molekulasında dezoksiribonukleotidlar bir-birleri menen fosfor kislotasınıń qaldıǵi hám dezoksiriboza arqalı birikib polinukleotid shınjırın payda etedi. Polinukleotid shınjırında dezoksinukleotidlarnıń málim tártipte ketma - ket jaylasıwı DNK molekulasınıń baslanǵısh strukturasın quraydı. DNK ushın xarakterli bolǵan belgi - bul onıń quramına kirgen nukleotidlar óz-ara málim koefficientte bolıwı bolıp tabıladı. Bunday bolıwın birinshi ret 1949 jıl Ervich Chargaff anıqlap bergen bolıp, Chargaffqoidasi atı menen júritiledi. Áne sol qaǵıydaǵa tiykarlanıp barlıqórganilgan DNK molekulalarında : 1.purinlarnıń muǵdarı pirimidinlarnıń muǵdarına teń:2. adenin hám sitozinnıń muǵdarı guanin hám timinnıń muǵdarına teń:3. adeninnıń muǵdarı timin muǵdarına hám guaninnıń muǵdarı sitozin muǵdarına teń:4. spetsifiklik koefficiyenti - G Q S hám A Q T - larnıń qatnası :DNK molekulalarında GQS hám AQT - larnıń muǵdarı hesh qashan teń bolmaydı. Sol sebepli olardıń óz-ara qatnası, yaǵnıy spetsifiklik koefficiyenti haywanlar hám kópshilik ósimlikler DNKları ushın - 0, 54-0, 94, mikroorganizmlarnıń DNK ları ushın - 0, 45-2, 57 ge teńni iyelese, eger onı chózsa, 8 sm uzınlıqkacha chózilar eken.