Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

Kurs jumısınıń maqseti hám wazıypası: Meniń kurs jumısımnıń maqseti DNK hám RNK sintezi, transkriptsiyanıń molekulyar tiykarları hám virus haqqındaǵı túsiniklerim tuwralı boladı.
Kurs jumısınıń aktuallıǵı: Házirge deyin DNK hám RNK sintezi, transkriptsiyası keń túrde úyrenilip kelinbekte. Men endi bul kurs jumısımda DNK hám RNK sinteziniń laboratoriyada alınıw jumısların aktual máselelerdiń biri etip aldım.
Kurs jumısınıń kólemi: Kurs jumısı dástúrine kóre kirisiw, I bap ádebiyatlarǵa sholıw, II bap tájriybe bólimi, III bap nátiyjelerdi talıqlaw ham juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar bóliminen ibarat bolıp, Times New Roman baspasında, 14 ólshem hám 1,5 intervallarda jazılǵan. Kurs jumısı kólemi 30 bet hám 20 ádebiyatlar diziminen quralǵan.

I-BAP. Àdebiyatlarǵa sholıw
I.1. Virus haqqında túsinik
Viruslar (latınsha: virus - uwlı zat) — tek ǵana tiri kletkaları kóbeyip, ósimlik, haywan hám adamda juǵımlı kesellik qozǵatıwshı mikroorganizmlar. Ótken zaman da "viruslar" termini hár túrli kesellik qozǵatıwshılarǵa qollanılǵan. Fransuz alımı Lui Paster bir qansha keselliklerdiń kelip shıǵıwında bakteriyalardıń rolin tastıyıqlap bergeninen keyin viruslar túsinigi "mikrob" sóziniń sinonimi retinde qollanıla baslandı. Kesellik qozǵatıwshı bul eki gruppa bakteriyaları menen viruslar ortasındaǵı zárúrli parqdı rus alımı D. I. Ivanovskiy (1892) hám keyinirek basqalar temeki mozaikası hámde jup sıyaqlı haywanlardıń belok keselik qozǵatıwshıları bakterial súzgish (filtr)den ótiwin tastıyıqlaǵannan soń, anıqlandı.
Viruslar tábiyaatda keń tarqalǵan, adam, haywanlar hám ósimliklerde hár túrli salmaqlı keselliklerdi payda etedi. Olar arnawlı tarqatıwshı yamasa mexanik jol menen tarqaladı. Kópshilik viruslar jıllar dawamında tirishilik ózgesheligin joǵaltpaydı, qolay jaǵdayǵa (tiri kletkaǵa) túsip qalıwı menen kesellik qozǵata baslaydı.
Ayırım viruslar (gripp virusları) sırtqı ortalıqta óz ózgesheligin joǵaltadı. Viruslar qozǵatatuǵın keselliktiń payda bolıwına kóbinese tek bir virus bólekshesi sebep bolıwı múmkin. Bir poliomielit virusı bólekshesi (molekulası) nen bir neshe saatta milliardlap viruslar payda boladı. Viruslardıń kóbeyiwi sitoplazmadaǵı aminokislotalar menen baylanıslı. Millionlap viruslar molekulaları jıyındısı mikroskop astında kristallar yamasa X-denesheler formasında kórinedi. Kesellik jaǵdayın qozǵatıw ózgesheligi, kesellik qozǵawshı basqa agentlerge salıstırǵanda júdá kishiligi hám ádetdegi jasalma azıqlı ortalıqta rawajlanbawı viruslardıń ayrıqsha ózgesheligi bolıp tabıladı. Tek ayırım bakteriofaglar bunnan tısqarı, olardı labaratoriya sharayatında kóbeytiw múmkinligi tastıyıqlanǵan. Labaratoriya da úyreniw múmkinshiligi bolǵan barlıq viruslar hár túrli fizikalıq usıllar menen derlik anıq "ólshengen" . Olardıń diametri 10—300 mm. Tayaqsha, shar yamasa jıp sıyaqlı formada boladı.
Ósimlik hám haywanlarda kesellik qozǵatıwshı kóplegen viruslar domalaq formada boladı. Biyday hám jońıshqa mozaikası viruslar sırtqı kórinisi menen bakteriya tayaqshası yamasa oqqa uqsaydı.
Viruslar dúzilisin elektron mikroskop va rentgenda izertlew arqalı ayırım názik strukturalıq bólimleri anıqlanǵan. Olardıń hámmesinde ishki element, tiykarınan nuklein kislotadan ibarat bolıp, ol belok qabıq penen oralǵan. Bir neshe tur viruslardıń ximiyalıq quramı úyrenilgen, vaksinalar viruslardıń dúzilisi de, shaması ápiwayı bakteriyalar sıyaqlı quramalı. Onıń quramında nukleoproteinlar, uglevodlar hám lipoidlar bar. Nuklein kislotası dezoksiriboza formasında, lipoidlar toparı bolsa xolesterol, fosfolipid hám neytral may kórinisinde ushraydı. Fitopatogen viruslar quramında ribonuklein kislota (RNK), haywan hám adamlarda kesellik qozǵatıwshı viruslarda bolsa RNK yáki DNK (dezoksiribonuklein kislota) bar. Ayırım viruslar tazalanǵan preparatlar jaǵdayında alınıp, olardıń bir bólegi taza haqıyqıy kristallar (temeki nekrozınıń viruslar), basqaları bolsa suyuq kristallar (temeki mozaikası viruslar) yamasa formaeiz shókpeler payda etedi. Viruslardı ajıratıp alıw hám tazalaw ushın ultratsentrifugalanadı, hár qıylı fizximiyalıq usıllardan paydalanıladı.
Viruslardıń klassifikaciyası hám olardı ańlatatuǵın belgiler ele qabıl etilmegen. Olarǵa da tap haywanlar hám ósimliklerge beriletuǵın tur hám gruppa atı beriledi, xalıq ańlatpaları, hár túrli qısqartpalardan paydalanıladı, keselleniwshi organizmnıń gruppa atı menen atalıp, qasına nomer qoyıladı yamasa viruslar morfologiyalıq, ximiyalıq ózgeshelikleri hám reproduktivlik qásiyetlerine qaray urpaq hám shańaraqlarǵa birlestiriledi. Viruslar urıwınıń latınsha atına virus sózi (Enterovirus), shańaraǵı atına viridae sózi (Poxviridae) qosılıp jazıladı.
Viruslar organizmge hár túrli jollar menen kiredi, viruslar ósimlik kletkalarına shetten tek olar ziyanlanǵanında kiriwi múmkin. Gripp viruslar hám basqa da kletka qabıǵın buzıw ózgesheligine iye bolǵan fermentleri bar. Viruslar organizmge kirgen soń, infeksiyanint latent yamasa jasırın dáwiri baslanadı.
Kóplegen viruslar kletkalarda toplanıp, kletka ishinde ayrıqsha strukturalıq bólimler payda etedi (viruslı granullyoz). Viruslar menen záhárlengen ósimlikler, ádetde, pútkil turmısı dawamında infeksiya oshaǵı bolıp qaladı. Viruslar ekologiyalıq, biologikva basqa faktorlar tásirinde payda bolatuǵın kúshli ózgeriwshenlikke iye. Viruslar tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, olar júdá kóp boslıqqa iye. Tiykarınan, sorıwshı shıbın-shirkeyler, keneler menen tarqaladı. Ayırım viruslar urıwlar arqalı tarqaladı hám derlik barlıq viruslar kesel ósimlik jınısız kóbeytirilgende násilge ótedi. Viruslardıń patologikalıq tásiri hár túrli bolıp, tiykarınan, olardıń kóbeyiwinen boslıq organizminde júz beretuǵın belok hám nuklein almasınıwınıń aynıwı menen belgilenedi (viruslı kesellikler). Viruslardı virusologiya páni úyrenedi.