iloji boricha ko‗proq; va tez fonda olishga harakat qilib kelgan. U tabiat hodisalariga
insonning aralashishi keyinchalik qanday natijalarga olib kelishi haqida o‗ylab ham
ko‗rmagan. Inson o‗z mavjudligining eng dastlabki bosqichlaridan boshlaboq hayvonlar
ayrim turlarining yuqolib ketishiga (oziqlanish uchun keragidan ham ortiqcha miqdorda)
sabab bo‗lgan. Tosh asrida yashagan odamlar mamontlar kabi yirik sut emizuvchilarning
yo‗qolib ketishiga sababchi bo‗lgan. Inson ham biosferaning tarkibiy qismidir. O‗zi uchun
kerak bo‗lgan narsalarning hammasini inson biosferadan oladi, biosferaga esa faqat sanoat
chiqindilarini ajratib chiqaradi. Uzoq vaqtlar davomida odam faoliyati biosfera
muvozanatining buzilishiga olib kelmagan, chunki inson tomonidan olingan tabiiy
mahsulotlar yana biosferaga qaytariladi. Ammo keyingi asrda insonning biosferaga
kursatadigan tahsiri juda kuchayib ketdi va o‗tkir muammolarning kelib chiqishiga sabab
bo‗ldi. Tabiiy resurslar tobora kamayib ketmoqda. Ko‗plab o‗simlik va hayvonlarning turlari
yo‗qolib ketdi. Muhit, sanoat, turmush chiqindilari, zaharli kimyoviy moddalar tomonidan
ifloslanmoqda va zaharlanmoqda. Tabiiy ekosistemalar, ko‗llar, o‗rmonlar buzilmoksa.
Biosferadagi bunday noqulay o‗zgarishlar o‗simliklar va hayvonot olamiga, insonning o‗ziga
ham kuchli tahsir ko‗rsatmoqda.
Biosferaning o‗zgarishi qonuniyatlarini insonning yaxshi tushunib etmasligi tashqi
muhitning juda ayanchi o‗zgarishlariga olib kelishi mumkin.
Insonning gidrosferaga va atmosferaga tahsirining tobora kuchayib borishi biosfera
doirasida iqlimning o‗zgarishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda atmosferada
karbonat angidridning miqdori tobora ortib bormokda. Organik yoqilg‗ilardan foydalanish
kislorodning yonib kamayishiga, karbonat angidridning esa ko‗payishiga sabab bo‗lmoqda.
Atmosferada karbonat angidridning ko‗payishi esa «parnik effektiga» olib kelmokda, bu esa
Er yuzasi haroratining ko‗tarilishiga sabab bo‗lmoqda. Keyingi 100 yil davomida Er
yuzasining harorati o‗rtacha 0,6°S gacha ko‗tarilganligi aniqlangan. Iqlim o‗zgarishi esa
cho‗l-dashtlar maydonining tobora ortib borishiga, tog‗lardagi muzliklarning erishiga, okean
va dengiz suvlari sathining kamaya borishiga olib keladi. YUqorida aytib o‗tganimizdek
atmosferada ozon katlami bo‗lib, uning maksimal konsentratsiyasi Er yuzasidan 20-25 km
baland-likdadir. Atmosferaga azot II oksid va freonning o‗tishi natijasyda bir necha yillar
davomida .ozon qatlami yupqalashib bormoqda. Freon lak va buyoqlarni purkovchi sifatida,
sovitgichlar va konditsionerda sovutgich modda sifatida keng qo‗llanib kelinmoqda. So‗nggi
yillarda Antraktida atmosferasida ozonning juda kamayib ketishi natijasyda «ozon teshiklari»
hosil bo‗lishi kabi ayanchli, xavfli hodisalar kuzatilmoqda. Bu hodisaning va ozon qatlami
buzilishining oldini olish maqsadida 1987 yilda Kanadaning Monreal shahrida 50 mamlakat
vakillari freonlar ishlab chiqarishni o‗rtacha 50 foizga kamaytirish tug‗risidagi xalqaro
bitimga qo‗l qo‗ydilar. Atmosferaning ifloslanishi tinmasdan davom etib, yildan-yilga ortib
bormoqda. Atmosferaning ifloslanishi sanoat korxonalarining chiqindilari, transport vosita-
lari ajratib chiqaradigan birikmalar, ayniqsa N2S uglerod va og‗ir metallardan qurg‗oshin,
mis, kadmiy, nikel va boshqa metallar zarrachalari hisobiga tobora ortib bormoqda.
Atmosferaga har yili yuz mil-lionlab tonna ifloslanuvchi moddalar ajratiladi. Havoda N2S
ning ortib borishi kislotali yomg‗irlarning ko‗payishiga sabab bo‗lmoqda. O‗zbekistonda
mevali daraxtlar hosildorligining kamayishi, uzumzorlarning kasallanib yildan-yilgacha kam
hosil bulishining asosiy sabablaridan biri ham kislotali yomg‗irlarning ko‗payib borishidir.
Tojikistonning M. Tursunzoda shahri atrofida kurilgan alyuminiy zavodi chiqindilari ham
Surxondaryo viloyatidagi mashhur anorzorlar hosilining keskin kamayishiga, mevalarining
maydalashib ketishiga, hayvonlar va odamlar orasida kasalliklarning ko‗payishiga olib keldi.
Navoiy shahridagi kimyo zavoddari chiqindilari ham atrof-muhitni za-rarlashda katta rolg‗
o‗ynamokda. Sug‗orish va sanoat korxonalari uchun suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish
kichik daryolarning qurib qo-lishiga, yirik daryolar suvining keskin kamayib ketishiga olib
kelmoqda. Bunday ayanchli hodisalarning tipik misoli Orol dengizi muammosidir.
Sug‗oriladigan paxta maydonlarini haddan tashqari ko‗paytirish bu dengizning qurib qolishi
xavfini tug‗dirmoqda. Suvni nazoratsiz, ksragilan ortiqcha ishlatish natijasida Amudaryo va
Sirdaryo kabi buyuk daryolar Orol dengiziga etib bor olmayapti. Bu esa Orol atrofidagi tabiiy
ekologik sistemalarining buzilishiga, shu regionda yashovchi odamlar sog‗ligining tobor
yomonlashib borishiga sabab bulmoqda. Mineral o‗g‗itlarning, chorvachilik chiqindilari va
kanalizatsiyaning suv havzalariga qo‗shilishi, suvda azot va fosforning ortib ketishiga, suv
o‗tlarining ko‗payib ketishiga, kislorod zaxirasi kamayishi natijasida suvdagi hayvonlar,
ayniqsa baliqlar qirilib ketishiga olib bormoqda. Keyingi paytlarda o‗rmonlarining kesilib,
kamayib ketishi juda ayanchli natijalarga olib kelmoqda. Lichosfsraning, suv havzalarining,
tuproqning tobora iflosnishi natijasida o‗rmonlardagi daraxtlar kaslanib qurib qolmoqda.
O‗rmonlarning yo‗qolishi iqlimning keskin o‗zgarishiga, suv boyliklarining kamayishiga,
tuprok, holatining yomonlashishiga olib kelmoqda. Hozirgi vaqtda xo‗jalikni energiya bilan
tahminlash uchun ko‗plab kssiqliq, suv va atom elektr stansiyalari qurilmoqda. Issiqliq elektr
stansiyalari tabiiy yoqilg‗ilardan foyda-langanligi uchun atmosferlni ifloslantirmoqda, suv
eyaektr stansiyalari katta-katga suv omborlarinining qurilishini talab etadi, buning natijasida
serhosil erlar, tuproqlar suv ostida qolib ketmoqda. Ilgari ekologik jihatdan eng toza va
xavfsiz deb xisoblangan atom elektr standiyalari ham katta xavf tug‗dirishi mahlum bo‗lib
qoldi. Ukrainadagi CHernobil AESning falokati juda katga hududda ekologik inqiroz holatiga
olib keldi, o‗simliklar va hayvonot olamiga katta zarar etkaz-di. Aholining o‗rtasida har xil
kasalliklarning ko‗laynb ketishiga sabab bo‗ldi. SHunday qilib, odamning ekologik
sistemalarga kuchli tahsiri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada
ekologik o‗zgarnshlar zanjiri vujudta keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi
ostida turibli. Agar zarur choralar ko‗rilmasa, biosferaning ko‗p joylari hayog uchun yaroqsiz
bo‗lib qolishi mumkin. Tabiatni muhofaea qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan
biriga aylanmoqda
Dostları ilə paylaş: |