qishloq xo‗jaligida, o‗rmonchilikda aviatsiya yordamida sepish keng ko‗lamda atrof-muxitni
ifloslanishiga olib keladi. Pestitsidlar atmosferada, uzoq masofalarga tarqalishi shuningdek
suv orqali dala, daryo, ko‗llardan o‗tib dunyo okeanlarida to‗planadi. Eng xavfli joyi
shundaki ular ekologik oziq zanjiriga qo‗shilib, tuprokdan va suvdan o‗simliklarga, undan
xayvonlarga va qushlarga, nixoyat oziq va suv bilan odam organizmiga o‗tadi. Xar bir
bug‗inda pestitsidlar zararli va ziyon keltiradi. Pestitsidlarning tirik tabiatga va odamga
ko‗rsatadigan zararli va
jiddiy, shu bilan birga ular tashqi muxit omillariga nisbatan barqaror
moddalar xisoblanadi. Pestitsidlarning zaxarli ta‘sirini oldini olish
uchun quyidagi tadbirlani
o‗tkazish lozim:
1. Kukun xolda tayyorlashdan ko‗ra donador
xolatda tayyorlash;
2. Xayvonlar va odamlarga ta‘sirini susaytirish;
3. Tuproq va suvlarda to‗planishning oldini olish;
4. Pestitsidlardan foydalanishni
iloji boricha cheklash;
5. Tez parchalanuvchi va beqaror pestitsidlardan
sintez qilish;
6. Agrotexnik, seleksion xo‗jalik va tashkiliy ishlarni qo‗llash;
7. O‗simliklarni biologik ximoya qilish.
Tirik tabiaidagi o‗simlik va xayvon turlari sonining qisqarishi muammosi. O‗simliklar
dunyosi, ayniqsa Er yuzidagi xayotni ta‘minlashda o‗rmonlarning axamiyati juda katta.
Xozirgi vaqtda quruqlikning 30%, ya‘ni 3,8 mlrd. Gektar er o‗rmonlar bilan qoplangan. Ular
shimoliy yarim sharda va tropik zonalarda tarqalgan. O‗rmonlarning tabiatda va insonning
xo‗jalik faoliyatidagi axamiyati ko‗pchilik uchun ma‘lum.
Yirik shaxarlarning vujudga kelishi, axoli sonining va sanoat markazlarining ortishi
bilan kishilarning tabiat quchog‗ida dam olishga extiyojlari xam ortib bormoqda. Ayniqsa
o‗rmonlar ana shunday dam olish maskanlariga aylanib bormokda. Dunyo bo‗yicha
o‗rmonlarning xolati yaxshi emas. Xar yili 3 mlrd. m
2
xajmda o‗rmonlar qirqilmoqda. FAO
ma‘lumotlariga ko‗ra bu ko‗rsatkich 2000 - yilga borib 1,5 martaga ortadi. Ynsoniyatni,
ayniqsa tropik va subtropik o‗rmonlar muammosi tashvishga solmoqda. U erlarda yiliga
dunyo miqyosidagi qirqilishi kerak bo‗lgan o‗rmonlarning yarmidan ko‗pi kesib
tashlanmoqda. 160 mln. gektar maydaon tiklanmoqda. Floraning kamayib ketishi ―Qizil
kitob‖ yaratilishiga sabab buladi. Axoli sonining ortishi, xo‗jalik faoliyatining kengayishi
tufayli tabiatning inson qo‗li tegmagan joyi qolyapti. Xayvonlarning asosiy ko‗payish
xududlari, migratsiya qiluvchi yo‗llari, dam olish joylari, tuyoqli xayvonlarning oziqlanuvchi
maydonlari sun‘iy qoplamlarga aylangan, suvlar bosib mol boqib yoki xaydab yuborilgan.
Ayniqsa nam tropiqlarda ko‗pchilik xayvon turlarining qirilib ketishi ko‗zatilmovda.
O‗simlik va xayvon turlarini davlat muxrfazasiga olish qonunlar orqali ovchilikni
tug‗ri yulga quyish shuningdek qo‗riqxonalar zakazniklar, milliy bog‗lar, botanika bog‗lari
va ―Kizil kitob‖ lar o‗simlik va xayvon turlarini saqlashda katta rol uynaydi.
Mintaqaviy ekologik muammolar. Er yuzasining muayyan mintaqasi o‗ziga xos
tabiiy - iqlim, ijtimoiy ekologik, etnografik xususiyatlari uni tabiat bilan inson o‗rtasidagi
o‗zaro aloqa munosabatlari xarakterni belgilab beradi. Mintaqaviy ekologik muammolarga
baxam berishning me‘zoni xavo va suvning ifloslanishi, belgilangan miqdordan oshib ketishi,
o‗rmonlarda daraxtlarni kesish va boshqalar xisoblanadi.
Markaziy Osiyodagi mintaqaviy ekologik muammolardan eng muximi Orol va Orol
bo‗yi ekologik muammosidir. Orol dengizi yaqin vaqtlargacha dunyodagi eng yirik
dengizlardan biri xisoblangan. U msxim baliqchilik, ovchilik, transport va reaksion
axamiyatga ega edi. Sug‗oriladigan dexqonchilikning rivojlanishi natijasida, shuningdek
qurg‗okchilik natijasida, shuningdek qurg‗okchilik yillari Amudaryo va Sirdaryolar suv
quyishi 1970 yilga kelib 37,8 km , 1980 yilda esa 11,1 km
3
ga kemayib ketdi. 80 yillarning
boshlarida ushbu daryolarning dengizga quyilishi butunlay tuxtadi.
Suvning sho‗rlanish darajasi 9-10 g/l dan 34-37g/l gacha ortdi. Xozirgi
kunda dengiz
satxining yillik o‗rtacha pasayishi 80-110-sm
Orolning qurigan tubi yirik chang-tuzon
makoniga aylandi. Axoli ichadigan suv pestitsidlar bilan ifloslangan, keyingi 10 yil ichida
o‗lish ikki marta ortgan. Bolalar o‗limi 1000 kishi xisobiga 45-90 taga to‗g‗ri keladi.
Ayollarning 80% dan ortig‗i kamqonlik xastaligiga mubtalo bo‗lgan. Bolalarning 90% zida
siydigida tuzlar miqdori ortib ketgan. YUqumli kasalliklar tez-tez takrorlanib turadi.
Orol va Orol bo‗yida murakkab ekologik muammolar majmui shakllanib bo‗lib,
kelib chiqishi va oqibati darajasi jixatidan davlatlararo xarakterga ega.
Kelajakda ushbu mintaqaviy muammoni xal etilishi Markaziy Osiyoni ijtimoiy
ekologik va iqtisodiy axvoli, shuningdek demografik xolat, sug‗oriladigan erlarni meliorativ
xolati
va maxsuldorligini oshirish, axolini ichimlik suv bilan ta‘minlish kabilar bilan bog‗lik.
Uzbekistondagi ekologik muammolar. Bugungi kunda Mustaqil O‗zbekistan yirik
sanoat va agrar mintaqa bo‗lib, kelajakda dunyoga yuz tutgan mashinasozlik, energetik,
kimyo, oziq-ovkat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko‗zda tutilmovda.
Xolbuki, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi Respublikada ijtimoiy ekotizimlarning
xolatiga muayyan darajada salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Respublikada keskin bo‗lib turgan
ekologik va tabiatni muxrfaza qilishga oid muammolar quyidagilar:
1. Yirik xududiy-sanoat majmuilari joylashgan rayonlarda (Angren - Olmalikq -
CHirchik,
Fargona - Margilon, Navoiy va xokazo) tabiatni muxofaza qilish muammolari.
2. Orol va Orol bo‗yi muammolari, suv resurslarini muxofaza qilish va ulardan
maqbul tarzda foydalanish.
3. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar.
4. Tabiatdagi suvlvrning sanoat yaiqindilari, pestitstdlar va mineral o‗g‗itlar bilan
ifloslanishi.
5. O‗simlik va xayvonot dunyosini mux‘ofaza va qayta tiklash muammolari,
qo‗riqxonalar va milliy bog‗lar tarmog‗ini kengaytirish.
YUqorida keltirilgan muammolarni e‘tiborga olib, Respublikada noqulay ekologik
vaziyat yuzaga kelgan tuman va xududlarni aniqlab ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish
va rivojlantirish maqsadga muvofiq bo‗ladi.
3
. Ekologik muammolarni oldini olish borasida olib borilayotgan ishlar.
Ma‘lumki, har qanday davlatning rivoji, aholi turmush farovonligining oshirib borishida uch
tamoyilga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi: iqtisodiy o‗sish, ijtimoiy himoya va
nihoyat, ekologik xavfsizlikdir.
Bu borada mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq kuchli, uzoqni
ko‗zlovchi siyosat amalga oshirilayotganligini bugun nafaqat o‗zbekistonliklar, balki
jahondagi rivojlangan davlatlar, xalqaro tashkilotlar ham ochiq e‘tirof etmoqda. YUqoridagi
uch tamoyil O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojiga asos qilib olingan
desak, xato qilmaymiz. Kengroq fikr yuritadigan bo‗lsak, Prezidentimizning ―O‗zbekiston
XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖
kitobiga yana bir bor murojaat etamiz. Dunyoning ko‗plab mamlakatlarida chop etilgan ushbu
kitobda O‗zbekistonning ekologik xavfsizligi masalasiga alohida o‗rin berilgan. Umuman,
O‗zbekistonda ekologik xavfsizlikka, bu xavfsizlikka tahdid solayotgan va endilikda global
muammoga aylanib qolgan Orol va Orolbo‗yi ekologik fojiasi oqibatlarini bartaraf etish,