Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Tajribalar  shuni  ko‗rsatadiki,  fosfor  o‗g‗iti  bilan  biigalikda  tuproqqa  ftor,  uran,  toriy,  og‗ir 
metall  tuzlari  ham  o‗tgan.Ammo  tuproqni  bunday  kimyoviy  moddalardan  tozalash 
texnologiyasi  ishlab  chiqilmagan.  Aksariyat  dehqon-fermer  xo‗jaliklari  va  shirkat  xo‗jalik 
rahbarlari  va  umuman  dehqonlarining  haligacha  yuqori  dehqonchilik  madaniyatiga  ega 
emasliklari ahvolni yanada murakkablashtirmoqda. 
Zararkunanda hasharotlarga va o‗simlik Jcasalliklariga sepiladigan dorilaming atiga 1 %gina 
foydali  ta‘sir  ko‗rsatadi,  qolgan  99  %  tuproq,suv,  o‗simlik  va  boshqa  oziq-ovqat 
mahsulotlariga singib ketadi. Natijada,tuproqdagi foydali jonivorlar ko‗plab qiriladi, insonlar 
salomatligiga katta zarar yetadi. Ana shunday vaziyat  yuz berganda  yana tabiatni, jumladan, 
tuproqni  muhofaza  qilish  dolzaib  muammolar  jumlasiga  kiradi.  6.  Orografik  omillar  Bunga 
relyef  va  unga  bog‗langan  dengiz  sathi  balandliklari  kiradi.  Bu  tuproq  va  iqlim  qayta 
taqsimlanish  natijasida  ta‘sir  etadi.  Masalan,  Markaziy  Osiyoda  dengiz  sathidan  ko‗tarilgan 
sari iqlimi, tuprog‗i va o‗simliklari ham o‗zgarib boradi va bu mintaqada mutanosib ravishda 
cho‗l, adir, tog‗, yaylov o‗simliklari uchraydi. Chunki, dengiz sathidan ko‗tarilgan sari harorat 
pasayib,  yog‗iiming  miqdori  ko‗payib  boradi.  Shu-ningdek,*  tuprog‗i  liam  o‗zgaradi.  Joy 
balandligining  o‗zgarishi  bilan  o‗zgargan  issiqlik,  namlik  birgina  o‗simliklarning  o‗sishiga, 
shakliga  ta‘sir  etibgina  qolmasdan,  balki  ularning  meva  hosil  qilishi  tezligini  ham 
o‗zgartiradi.  Masalan,  G.I.Paplovskayaning  (1948)  ko‗rsatishicha,  pixta  daraxti  600  metr 
balandlikda 4 yildan keyin urug‗ hosil qilsa, 900 metr balandlikda 6 va 1300 metr balandlikda 
esa 8 yildan keyin urug‗ hosil qiladi. Soylik va tepaliklarning janubiy va shimoliy qismlarida 
ham keskin farqlar kuzatiladi. Masalan, shimoliy balandliklarda namlik ko‗p harorat nisbatan 
past  bo‗lganligi  sababli  mezofil  o‗simliklar  ko‗p  o‗sadi.  Aksincha,janubiy  balandliklarda 
issiqlik  ko‗proq,  namlik  kamroq  bo‗lganligi  sababli  kserofll  o‗simliklar  ko‗p  o‗sadi.  Cho‗l 
zonasida  relyefning  o‗simliklarga  ta‘siri  ancha  kuchli.  Cho‗l  zonasining  balandlik  joylarida 
0‗simliklar juda siyrak o‗sadi, borlarining bo‗yi ham pakana bo‗ladi. Chuqurlik joylarda esa 
buning aksi, o‗simliklar soni ko‗p va baland bo‗lib o‗sadi.  
 
7.3. Tuproqning kislotali muhitiga o(simliklammg munosabatlari  
Tuproq  (kislotali,  neytrai,  ishqorU)  eritmasi  tuproqdagi  mikroorganizmlar  holatiga  va 
miqdoriga  va  ular  orqali  yashil  0‗simliklarning  oziqlanish  rejimiga  katta  ta‘sir  ko‗rsatadi. 
Tuproqning kislotali muhiti (erkin odorod ionlarining ko'pligi) aktiv bo‗lishi mumkin, uning 
aktivligi pH niiig kattaligiga bog‗liq.pH — 7 bo‗lsa bu neytrai reaksiyali muhit bo‗lib bunda 
vodorod,  karbonat  angidrid  ionlari  bir  xil  bo‗ladi.Kislotali  muhitli  tuproqlarda  pH  —  7  dan 
past  va  ishqorli  muhitli  tuproqlarda  pH  —  7  dan  ortiq  bo‗ladi.Tuproq  eritmasining  reaksiya 
chegarasi katta bo‗lib, u pH — 3—3,5 dan (torfli tuproqlarda) pH — 10—11 gacha borishi 
mumkin  (sho‗rxok  yerlarda)tuproq  eritmasining  reaksiyasi  iqlim,  o'simliklar,  jinslar,  sizot 
suvlari,relyef, o‗g‗itlar va shu kabi  boshqa omillarga bog‗liq bo‗ladi.  Shuning uchun tundra 
va o‗rmon zonasining tuproqlari ko‗pincha kislotali eritmaga ega, chunki bu yerlarda issiqlik 
yetishmasligi  va  namlikning  ortiqchaligi  0‗simlik  qoldiqlari  parchalanayotganda  ko‗pincha 
kislotalarning  ko‗p  ajralib  chiqishini  ta‘minlaydi.  Shimoldan  janubga  borgan  sari  tuproq 
eritmasining  kislotali  muhiti  kamayib  boradi  va  issiq  dasht  va  ayniqsa,  Markaziy  Osiyoning 
cho‗l  zonalarida  kislota  kamroq  hosil  bo‗ladi,  hosil  bo‗lgan  kislotalar  ham  ohak  yordamida 
neytrallashadi,  chunki  bu  tuproqlarda  ohak  hosil  qiluvchi  jinslar  ko‗p.  Shuning  uchun  ham 
dasht  zonasining  tuprog‗i  neytrai,  cho‗l  zonasining  tuprog'i  esa  ishqorli  muhitga  ega 
bo‗ladi.Shunday qilib  yuqori konsentratsiyali vodorod, aluminiy, marganes ionlari va tuproq 
eritmasidagi  kalsiy  miqdorining  kamligi  tuproqning  kislotali  muhitini  ta‘minlaydi.  Ana  shu 
kislotali muhitga nisbatan 0‗simliklaming munosabatlari turlicha bo4ladi. 
Masalan,  torf  mohi  kislota  (pH—3,5)  muhitda  yaxshi  o‗sib  rivojlansa,    arpa  pH—6—7  da 
yaxshi  o‗sadi  va  rivojlanadi.  pH  ning  4  dan  6  gacha-  ko‗tarilishini  M.S.Avdonina  (1965) 
ma‘lumotiga qaraganda uning hosilini 26,4 %ga oshiradi. Vegetatsion idishlarda oUb borilgan 
tajribalar 

---

shuni  ko‗rsatadiki  pH  ni  4  dan  6,5  ko‗targanda  bahorgi  bug‗doyning  umumiy  massasi  70,6 
%ga,  doni  esa  138,6  %ga  oshgan.Lavlagi  va  kartoshka  kalsiyli  tuproqni  talab  qilsa,  javdar 
o4simligi kislotali tuproqlarda yaxshi o‗sadi. Tuproq eritmasi muhitiga bo‗lgan munosabatiga 
ko'ra o‗simliklar quyidagi guruhlarga bo‗linadi: 
1.  Atsidofil  o'simliklar  —  kislotali  tuproqda  o‗suvchi  indicator  0‗simliklar.  Bu  guruh 
o‗simliklarga  botqoqlikda  o‗suvchi  torf  moxi,  botqoq  bagulnigi  (Sedum),  botqoq  klukvasi 
(Oxekokus auadripetoxis), o‗tloqlarda 0‗suvchi belaus, rusinka, chernikalar ham kiradi. 
2.  Neytrai  muhitli  tuproq  o  ‘simliklari.  Bu  guruhga  eng  muhim  yemxashak  o'simliklaridan 
o‗tloq  ovsyanitsasi,  o‗tloq  timofieyevkasi,  sebarga,  tog*  sebargasi,  sariq  beda  (M.  falcafa), 
Sibir borsheviki,‘ zira va shu kabilar kiradi. 
3. Bazifil o ‘simliklar — ishqorli muhitli tuproq o'simliklari — indikatorlari.Bularga dasht va 
cho‗l  zonasida  o‗suvchi  0‗simliklar  kiradi.  Cho‗l  mintaqasining  qumli  tuproqlarida 
psammofitlar deb atalgan o‗simliklarning ekologik guruhi tarqalgan bo‗lib, ularga singrenlar, 
oq saksovul, qandim,quyonsuyak, shuvoqlar, qizilchalar, selinlar, ilaklar misol bo‗la oladi. 
           Psammofit  o'simliklarning  baiglari  ensiz,  qattiq  yoki  odatda,  reduksiyalashgan 
(saksoviilda),  meva  va  urug‗lari  qumda  o‗rmalab  yoki  shamol  yordamida  tarqaladi  va 
sharsimon  ko^inishda  bo‗ladi.Tuproqning  ma‘lum  kimyoviy  elementlarga  boyligini 
ko‗rsatuvchi  o‗simliklar  —  indikator  turlar  deyiladi.  Masalan,  plaun  aluminiyga  boy 
tuproqlarda,astragal selenli, itqumoq ruxli, shuvoq, oddiy qarag‗ay va makkajo‗xorilar oltinga 
boy  tuproqlarda  o‗sadi.4.  Indifferen  o  ‘simliklar.  Bularning  tipik  vakili  landish  o‗simligi 
hisoblanadi. Bunday o‗simliklar tuproqning kislotali va ishqorli muhitlarida ham o‗sa oladi. 
 
 
                                                           
 
 
 
 
  
8-mavzu  
Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyati
 
Reja: 
1.
 
Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyatiningbog‗liqligi
 
2.
 
Xilma-xillik va barqarorlik 
 
3.
 
Ekotizimning ko‗p yo‗nalishliligi
 
 
Tayanch iboralar: bioxilma-xillik,to‗ldiruvchi ta‘sir,ekotizim faoliyati, 
ekotizim jarayonlari, ekotizimda xizmat ko‗rsatish, selektiv ta‘siri
 
8.1.Bioxilma-xillik va ekotizim faoliyatiningbog‗liqligi
 
Xozirgi  vaqtda  sodir  bo‗layotgan  bioxilma-xillikning  yo‗qolib 
ketishigaaloqadortaxminlarekologlarni  1990  yillarning  boshlarida  xarakatga 
keltirgan  edi.  Ularni  turlarning  yo‗qolib  ketishi  ekotizimga  qanchalik  salbiy 
ta‘sir ko‗rsatishi xaqidagi savol tashvishga soldi. Ekotizim faoliyati atamasi bu 
ekotizim  faoliyati  jarayonlari  uchun  umumiy  atama  hisoblanadi,  ya‘ni 
biogeokimyoviy  energiya  oqimi  va  ekotizmlararova  ichkimasalalar  (jumladan, 
birlamchi  ishlab  chiqarish  va  oziq-ovqat  moddalari  aylanmasi).  Ushbu 
mavzuning  dastlabki  umumiy  bosqichidaekotizim  jarayonlariga  ta‘sirlarni 
o‗lchash  uchun  turlidarajadagi  xilma-xil  model  guruxlarni  yig‗ish  orqali  shu 
savolga  murojaat  qilingan.Izlanishni  dastlaki  bosqichlaridagi  meta-analiz 

---