XX
asr Maxtor Umarxonovicb Avezov ijodi bilan nishonlandi. Qozoq
adabiyoti bu mumtoz vakilining 20-yillardag¡ aksariyat asarían qozoq xalqining
patriarxal féodal o'tmishini fosh qilishga bag'ishlangan. Yozuvchining
asarlarida aks etgan voqelik, obrazlilik, estetik ta ’sir vazifalari bilan bir qatorda
xalqning xo'jalik munosabatlari, turmushi va axloqining real manzarasidan
guvohlik bera oladi. Buning ustiga M-Avezov ijodiy yo'lining boshlanishi yirik
tarixiy o ‘zgarishlar, ijtimoiy siljishlar, (ub iqtisodiy qayta qurishlar, bir
tuzum dan ikkinchi tuzumga o ‘tish davriga to‘g‘ri keldi.
Yozuvchi ko'plab voqealarga bevosita guvoh bo'ladi. Bu esa uning
asarlaridagi badiiy olamni shakllantirishga ta ’sir ko'rsatadi, biroq ijodkor
bir q a to r ilk asarlariga fuqarolik ohangini, publitsistik ruh, siyosiy baholash
m azm unini bogiadiki, shu bois taqiblarga duchor bo'lganligi m a’lum.
U ning «Himoyasizlar taqdiri», «Yetim*, «Barimta», «Kim aybdor?* va
boshqa hikoyalari inqilobdan ilgarigi qozoq ovulining ijtimoiy-iqtisodiy
m unosabatlari mohiyatiga chuqur kirib borilganligini xarakteriaydi.
M . Avezov qayd qilgan ko'plab ma’lumotlar yerga egalik, nikoh va
hokazo sohalardagi oddiy qozoq huquqi, dafn marosimlari, to'y.
urf-
odatlari, qozoq taqvimiga oid bilim lar, kosmogonik tushunchalar bilan
bog'liq. Arxiv va e ’ion qilingan m a ’lumotlami to ‘g‘ridan-to‘g‘ri voqealar
joyidagi shaxsiy kuzatuv m ateriallari bilan uyg'unlashtirish, bevosita
o ‘tm ish guvohlari yoki ulam ing avlodlaridan olingan so‘rov m a’lumotlari
M. Avezovga tarixiy faktlami taqqoslash, hujjatlilikni badiiy va publitsistik
nasr asosiga q o ‘yish imkonini berdi.
Yozuvchining ilk ijodida ko‘rsatib berilgan xalqning murakkab va
rang-barang hayoti o‘ta nobarqaror, jo ‘n ekstensiv chorvachilik xo‘jaligi
manzarasida davom etadi. Shu munosabat bilan muallifning ko‘chm anchi
chorvador xo'jaügi iqtisodiyoti bilan bog'Uq ko‘p!ab qiziqarli kuzatishlari,
maishiy detallar tavsifi uchraydi. M asalan, joydan-joyga ko‘chish lavhalari,
m uom ala va m ehnat ko‘nikm alari jarayonida axloq, turm ush, odam lar
hulqining aniq detallará shunday kuzatishlar jumlasidandir.
«D ovonda uzilgan o ‘q*, «O g'ir yil* qissalari va boshqa ilk asarlarida
kapitalizm ning rivojlanishi, patriarxal-feodal munosabatlaming o ‘ziga xos
yashovchanlik sharoitida milliy tadbirkorlikning shakllanish jarayoni o ‘z
aksni topdi. Binobarin, m uallif Yettisuvning yirik savdo markazi bo'lgan
Q arqara yarmarkasini shunday tavsiflab beradi: «Muhim ahamiyatga ega
joy. D unyoning turli tom onlaridan keladigan to‘qqizta yo‘1 bir tugunda
birlashadigan bu yerga Volgadan tortib Irtish daryosígacha bo'lgan rus
shaharlarining savdogarlari, Xiva, Buxoro, Samarqand, Toshkentdan va
hatto Tatariston hamdà g'uljadan tujjorlar kelishadi. Nimalarnidir olib
kelishib, nim alarnidir olib ketishadi. Mana uch oydirki, Qarqarada katta
savdo-sotiq avjida va yana uch oy ana shunday davom etadi. 0 ‘lkaning
vodiysi chet-chetlarigacha to ‘lib-toshib ketgandek, lekin tovarlar tog‘lardan
oqib tushayotgan bahorgi dolg‘ali oqimlar yanglig4 bu yerga kechayu
kunduz oqib kelmoqda*1.
1 Ауэзов М. О. Собрание соч. т. 1, Алма-Ата: «Жазушы», с-216.
306
www.ziyouz.com kutubxonasi
M.Avezovning badiiy va publitsistik merosi Qozog‘iston publitsis-
tikasida rivoj topgan kuzatuvchanlik va uning voqea detallarini berishda
ifodalanishi; so‘rov usutida to'plangan faktlarga asoslangan tahlillar; hozirgi
davr jarayonlarini teran tafakkur qilish singari original usullar m anbayi
bo‘lib xizmat qildi.
1917-yildan keyingi matbuot o'ynagan rol tadqiqotchilari «sosializm
qurilishi»ning istisnosiz barcha jabhalarida hukm surgan o ‘ta yuksak
ko‘tarinkilikni qayd qiladilar. Bu davr m atbuoti o ‘quvchilar e ’tiborini bosh
sarlavhalar bilan toitishga intiluvchi shiom om a matbuot nam unasidir.
Masaian, Vemiyda (sobiq Olmaota) chiqadigan «Заря свободы» gazetasi
Yettisuv dehqonlarini «kim ekin ekm asa, o ‘ziga va butun xalqqa dush-
mandir», degan bolsheviklarcha shior ostida ko'klamgi ekish kam pa-
niyasiga taklif qiladi1.
1918-yilning birinchi yarmida qozoq tilida gazetalaming yangicha turi
tashkil etila boshladi. To‘rg‘ay o'Ikasida «Qazaq muni» («Qozoq o ‘ylari»),
Aqmolada «Tirishilik» («Tirikchilik») gazetalari chiqa boshladi. M a’Iumki,
ularda A. Jangildin va S. Seyfullin singari taniqli arboblar m aqolalarini
e ’lon qilib bordilar.
20—30-yillarda «kollektîvlashtirish» foydasiga taig'ibot ishlari nihoyat-
da keng k o ia m kasb etdi. «Советская степ» (hozirgi «Казахстанская
правда») «Kolxoz qurilishi frontlarida» rukilini ochib, unda «Quloq va
boyga hujum ni kuchaytiramiz!», «Boylar va jinoyatchilarni quvib solaylik!»,
«Quloq va boylarning yaxshilab adabini berayük!», «Quioq va boylar ustiga
hujumga!», «Quloqlar*va o'ng og‘m achilarga qarshi kurashni b ir daqiqa
ham bo'shashtirmaylik!» va hokazo chaqiriq sarlavhalar ostida materialfar
e’ion qilib turdi2. Chala savod aholiga qaratilgan bunday om m aviy d a ’vat
ko‘plab mavjud muammoiami tezda va unclia ham o ‘ylab o ‘tirm asdan hal
qilib yuborish maqsadini ko'zlardi.
20—30-yillar matbuotida qishloq xo'jaligi mavzuyi ustun edi, biroq
asta-sekin o'ikaning sanoat bilan bog‘liq kelajagini m uhokam a qilishga
o'tila boshlanganligi kuzatildi. «Sovetskaya step» gazetasi 1926-yilda e ’ion
qilgan «QozogMstonni tadqiq eiish» maqolasi mohiyat e ’tibori bilan
respublikaning boy konlarini o ‘zlashtirish, qayta ishlovchi yirik korxonaiar
qurish jarayonini yoritishning boshlanishi bo‘ldi3. 1937-yildayoq m am -
lakatda 120 ta yangi korxona, shu jum ladan Qarag‘andadagi yangi ko‘mir
koni, Ridder polimetall kombinati, C him kent qo‘rg‘oshin zavodi, O qto‘ba
kimyo kombinati va boshqa korxonaiar ishlab turganligi shundan dalo-
latdir. «Казахская правда» gazetasi muxbirining og‘ir sanoat xalq ko-
missari o ‘rinbosari A Serebryakov bilan suhbatini e ’ion qilar ekan, unda
ulkan mamlakatning sanoat sohasidagi «kelajagi porloq» ekanligini ta'k id -
lagan edi4.
1 Имашеп С. Избранные труды. Алма-Ата: «Казахстан», 1985. с-54.
2 Это нашей истории строки. Астана: Елорда: 1999, с-24.
3 «Советская степь», 1926, 14-июнь.
4 «Казахская правда». 1937, 11-фепраль.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |