Kembrij universitetining professori va tarixda elektronlarning yara-
tuvchisi va statik fizikaning m um toz asoschilaridan biri sifatida nom
qoldirgan Jeym s M aksvel salafi Gam iltou asarían ustida diqqat bilan ish
olib bordi. Shunda m a ’lum boMdiki, U. Gam iltonning ikki matematik
belgisi o ‘z yo'nalishi bo'yicha elektr tokini q o ‘zg‘atuvchi magnit kuchlari
va elektr toki orasidagi o'zaro mutanosiblikni aniq ko'rsatib berar ekan,
Maksvel bu b o g iiq lik n i o ‘rganib, ikki fizik-matematik tenglamani, aniq-
rog‘i, ikki qism dan iborat bir tenglamani yaratdi. Keyinchalik bu tenglama
elektrofizikaning fundam ental qonunlaridan biri bo‘Iib qoldi. Unda kichik
hajmda elektrom agnit tebranishlar nazariyasi yoki boshqacha qilib
aytganda, butun m agnetizm bilan elektr nazariyasi aks etgan edi. Maksvel
tenglamasining yutug‘i shundaki, u universal metodologik xususiyatga ega.
Bu yerda m ashhur fizik olim Lev Landauning: «Metod natijadan m uhim -
roqdir, chunki u k o ‘p natijalar beradi*, degan iborasi qo‘i keldi. Maks-
velning tenglam asiga tayangan holda keyinchalik ko‘plab ilmiy kashfiyotlar
qilindi, ilgari m a ’lum b o ‘lmagan yoki tushunilmagan talaygina hodisalar
o'rganildi.
Shunday kashfiyotlardan biri elektromagnit to ‘lqinlaming tajriba
tarzidagi ochilishi b o ‘ldi. U ni taniqli nemis fizigi Henrix Hers 1888-yili
Maksvel ta ’lim otiga asoslanib amalga oshirdi va elektr toki tebranishtari
uning nomi bilan atala boshladi. Lekin Maksvel o ‘z nazariyasining amaliy
tasdiqlanishigacha yashay olmadi, u mazkur voqeadan to'qqiz yil aw al
olamdan o'tdi.
Keyingi yillar davom ida matematiklar, fiziklar, muhandis va kons-
truktorlar butun Yevropa va Amerikada yangi, aw al ma’lum bo'lm agan
hodisa - tok, elektrom agnit tebranishlar, elektr tarm og'i ustida ishlar olib
borib, g‘aroyib ap parat va asboblar yaratdilar. Gers tajribasini amalda
tatbiq etish ustida peterburglik olim — Kronshtadt minalar sinfi o'qituv-
chisi, fizik Aleksandr Popov ham bu sohadagi izlanishlarini davom ettirdi.
U dunyoda birinchi bo‘lib elektr signallarni masofaga simlarsiz uzatish
asbobini yaratib, 1895-yil 5-may kuni o ‘z kashfiyotini Rus fizik texnik
jamiyatining majlisida namoyish qildi va bu kashfiyotiga patent oldi. Shu
bois ushbu sana Radio kuni sifatida tarixga kirdi. Radiotelegraf deb atalgan
mazkur m oslam a faqat M orze alifbosining belgilarini, ya’ni, nuqta va tire
shaklidagi qisqa signallar birikmasini uzata olar edi.
1900-yili A. S. Popov kashfiyoti amalda sinovdan o ‘tdi. 0 ‘shanda rus
dengiz kuchlariga qarashli «General—admiral Apraksin» kemasi Fin
ko'ifazidagi G ogland orolida suv osti qoyalariga o'tirib qolgandi. Kemadan
uzatilgan xabar (signal)ni halokat sodir bolgan joydan 30 mil uzoqlikda
joylashgan Aspe orolidagi rus zobitlari qabul qiladilar. Buni simsiz telegraf
orqali bajarilgan birinchi radioxabar deb atash mumkin.
Albatta, faqat M orze alifbosini uzatish va qabul qilishgagina qodir
apparatlar mutaxaissislarni qanoatlantirmasdu shuning uchun ular havo
orqali inson ovozini ham uzatishga erishish borasidagi harakatlarini davom
ettirdilar. N ihoyat, bunga qodir apparat XX asrning birinchi o*n yilligi
oxiri-ikkinchi o ‘n yilligi boshlarida kashf qilinib, radiotelefon nomini oldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Darhaqiqat, bularning barchasi elektm ing ustunligidan foydalanish tufay-
llgina paydo bo'ldi. Odamlar yuz yillar davomida harakatsiz yoki hara-
katchan tasvimi qayd qilishga va xuddi ovozni uzatgandek uni ham
masofaga uzatishga intilgânlar.
A.
Popov bilan bir paytda va unga bog‘liq bo‘lmagan holda italiyalik
G . M arkoni ham radioni ihtiro qildi.
2-fasl. Televideniening kashf qUinishi
XIX asrda matbuot texnikasining rivojlanishiga bag'ishlangan XIV
bobda biz zamonaviy jurnalistika paydo bo‘lishining yana bir jihatiga —
fotografiya ixtiro qilinishini tarixiga m urojaat etib, bu haqda batafsil hikoya
qilgandik. Fotografiya to‘xtab qolgan lavha bo‘iib, harakatsiz hayotni,
jurnalistlar tili bilan aytganda, rasm ni qayd qilar edi. Lekin harakatdagi
tasvimi uzatishga bo‘lgan ehtiyoj ham o rta bordi. Buni aka-uka Ogyust va
Lui Lyum’erlar 1895-yilning oxirida, aniqrog'i, 28-dekabrda amalga
oshirishga muvaffaq bo'ldilar.
Lion shahrida fotomahsulotlar savdosi bilan shug'ullanuvchi otalariga
yordamlashayotgan aka-uka m ahsulotning bir qismint sotish niyatida
Parijga olib kelib, xaridorlarni jaib qilish maqsadida «Gran-kafe» erto‘la-
sida namoyish uyushtiradi. Ular zam onaviy kinoproektorga juda o ‘xshash
apparat yasashib, qisqa oraliq vaqt (intcrval)lar bilan birin-ketin korxona
darvozasini, u yerdan chiqayotgan odam lam i, vokzaiga kirib kelayotgan
poezdni suratga tushiradi. Keyin shu lavhani ishlab chiqib, b ir shaklga
birlashtirib, apparatga o ‘matishadi. Ingichka yorug‘lik nuri bu tasvir orqali
o ‘tganda, uning shakli devorda aks etadi. Natijada, devorda yaqqol
ko‘rinib turadigan tasvir paydo bo‘ladi. Buning uchun maxsus qo‘yilgan
kishi apparat dastagini aylantirib turgani bois kadrlar almashinuvi sodir
bo‘ldi. Almashinuvnîiig ketma-ketligi va tezligi barcha olingan lavhalarni
bir butun, tabiiy harakatchan shaklda ko‘rsatishga imkon beradi. Bu esa
hayot haqiqatiga shunchalar o ‘xshash ediki, birinchi namoyishdayoq
yurayotgan poezdni ko*rgan ba’zi odam lar vahima zo'rligidan o'rinlaridan
turib, qochisliga tutinganlar. N ega deganda, bu yangl san’at turi ular
uchun shu qadar kutilmagan hodisa b o ‘lgan. Aka-uka Lyum’erlar na-
moyishiga o ‘zlari moMjallagan bir oydan ko'ra ko‘proq vaqt ketgan. Shu
tariqa Parijdagi Kapusinlar xiyobonida joylashgan «Gran-kafe» kinoning
tug'ilgan joyi bo‘lib qoldi.
Televideniening vujudga kelish tarixi — bu faqat radio bilan kinoning
qo‘shilishi bo'lmay, ancha murakkabroq texnik yo‘lni bosib o ‘tdi. 1842-yili
shotlandiyalik A. Beyn «faksimil telegramma*, ya’ni, tasvimi masofaga
uzatishga qodir telegramma haqidagi fikrni ilgari surdi. 1862-yiti esa
italiyalik D. Kozelli «kimyoviy telegraf»ni ixtiro qildi. Uning yordamida
simlar orqali rasm yoki matnni uzatish mumkin bo'lgan (bu vaqtda hali
fotografiya yaratilmagan edi). «Kimyoviy telegraf* Rossiyada ham yaratilib,
Moskva va Peterburg orasidagi aloqa liniyasida sinovdan o ‘tkazildi va unga
«pantotelegraf» nomi berildi. Tasvir ju d a uzoq vaqt uzatilganligi bots
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |