‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

qutqarish  uchun  ko‘p   ishlar  qildi.  Abay  ijodidagi  sobitqadamiik  shundan 
iborat  ediki,  u  o ‘z  nazmiy  so‘zi  vositasida  «mavjud  tuzum ni  o'zgartirish 
zarurligini  vatandoshlari  ongiga  yetkazishga*1  intilardi  Shoiming  ko‘pgina 
she’rlarida  xalqiga  « 0 ‘jarlik  qilm a,  ey  mening  qaysar  xalqim,  mening 
so'zJarim ning  to ‘g‘ri  m azm unini  uqib  olgini  Ey  qozoqlarim!  Kambag'al 
xalqim  mening.  Sening  ko'rinishing  yomon  emas,  soning  ham  ko'p.  Ayt- 
chl,  nega  buncha yuzlaring aldam chi?*2.
O lz  xalqiga  bo'igan  ishonch  m a ’rifat,  bilim  va  ilmu  madaniyat 
jihatidan  ancha  ustun  xalqlar  bilan  yaqinlashish  kuchiga  ishonch  Abay 
ijodining  negizini  tashkil  qiladi.  Uning  she’riy  va  publitsistik  merosi 
vatandoshlari  boshidan  kechirayotgan  qiyinchiliklami  nozik  tushunish, 
bilim ,  m a’rifat  orqali  hayotni  qayta  qurishning  yaxshi  yo‘llarini  izlash 
tom irlaridir.  Zam ondoshlarining  o g 'ir  hayotiga  va  ular  tortayotgan  iqti- 
sodiy  qiyinchiliklarga sherik  b o ‘lish,  shubhasiz,  Abay singari buyuk  shaxslar 
ijodida  barq  urib turadi.
A srlar  marrasida  yashab  o ‘tgan  shoir  Sultonmahmud  T o ‘rayg‘irovning 
sh e’riy  ijodida  ham  yuitdoshlari  hayotiga  nisbatan  yangicha  fikrlar  va 
qarashlar  bayon  etilgan.  U ning  ijodiy  taijimayi  holi  «Ayqap»  jum ali  bilan 
uzviy  bog‘langan.  Boshqa  m a ’rifatpaivarlar  qatori  u  ham  m a’rifat 
qozoqlam i  «og'ir  uyqu*dan  uyg‘o ta   oüshiga  ishongan.  Ijodkor  xo‘jalikning 
m uayyan  tuzilishini,  insonning  tabiat  ustidan  hukmdorligini  ham  xalqning 
m a’rifatlilik darajasi bilan bog‘Iaydi.
Ijodining  ilk  davrida  shoir  «Intiqom   payti  qachon  kelajak»,  «Boylik» 
va  hokazo  nazmiy  asarlar  yaratib,  ularda  atrof  dunyoni  falsafiy  tafakkur 
qilish  bilan  biiga  kambag‘alning  jamiyatdagi  ahvolini  tushuntirishga  ham 
harakat  qiladi.  «Bechora  kam bag‘al  boyga  ishlovchi  xo‘kiz  bo‘lish  uchun 
dunyoga  kelganmi?  Koriga  yarashi  uchun  xo‘jayin  ho‘kizlarini  boqishi 
kerak  emasmi  axir?  Shundoq  ham   kambag‘allami  o ‘lmasdan  beriroq 
ahvolda  saqlaydilar.  Ulam ing  hayoti  muhtojlikka  to ia .  Agar  ho‘kiz  ishlab 
holdan  toygan  bo‘lsa,  o 'z   holiga  kelishi  uchun  uni  o'tloqqa  qo4yib 
yuboradilar,  kambag‘al to ‘g‘risida  kim  jo n  kuydiradi?»3.
Zam onaviy  nazariyalar  nuqtai  nazaridan  aytish  mumkinki,  S. 
T o ‘rayg‘irov qozoqlarning  og‘ir  va  adolatsiz  moddiy  hayotîni  she’riy  ijodda 
aks  ettirgan  dastlabki  grajdan  shoirlardan  edi.  0 ‘z  asarlarida  u  aholining 
m oddiy  hayotiga  urg‘u  berib,  oddiy  va  ayni  bir  paytda  m uhim   masalalarga 
e ’tibom i  qaratdi.  Ishlasa  ham   hech   vaqoga  ega  boim aydiganlar  nigohi 
bilan  vaziyatga  boqdi,  mazlum  siitf tom onini  olib,  qozoq  ovulidagi  ijtimoiy 
m unosabatlarni  birinchi  bo'lib  keng  va  chuqur tanqid  ostiga oldi.
O iim ,  jam oat  arbobi  Alixan  Bukeyxonov  birinchilardan  bo'lib  qozoq 
publitsistikasida  statistik  m a’lum otlarni  tahlil  qilish  usul  va  uslublarini 
qo'lladi.  Oksford  universiteti  qoshidagi  0 ‘rta  Osiyoni  o ‘rganish  jamiyati
1  О ^Ь а тап Ь а,  30-Ьс1.
2  Торайгыров С.  М.  Стихи  и   поэм ы .  Алма-Ата:  1989,  32-36-с.
3  Букейхан  А ,  Ба>пурсын  А ,  Дулатон  М.  Рыскулов  Т.  Оксфорд,  Англия.
Репринт, серия №5.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olimlari  qaydlarining  to ‘plami  guvohlik  beradiki,  A.  Bukeyxonov  tarixchi, 
iqtisodchi,  folklorchi  bo'lgan.  U  qozoq  eposi  va  folklorini  ilmiy  nuqtayi 
nazardan  tahiil  qildi,  dastlabki  olim  bo'lish  bilan  bir  qatorda  o ‘z   xalqining 
hayoti,  turmushi,  an’analari,  m adaniyatini  tadqiq  etish,  xalq  og‘zaki  ijodi 
namunalarini  yig‘ish va o'rganish  bilan  ham  shug‘ullandi.
} 
A.Bukeyxonov  faol  publitsist  edi.  Birgina  «Qozoq*  gazetasi  sahi-
falarida  uning  250  dan  ziyod  m aqola,  taqriz  va  ilmiy  tadqiqotlari  e ’lon 
qilingan.  Olimning  o ‘n  yilga  yaqin  um ri  va  faoliyati  ikkita  ekspeditsiya 
tarkibida  amalga  oshirilgan  ishlar  bilan  bog'liq  bo‘ldi.  U lardan  biri  F. 
Shcherbin  rahbarligida  Semipalatinsk  viloyatining  Qarqara,  Pavlodar,  Ust- 
Kamenogorsk,  Semipalatinsk  uezdlarida  va  Akmola  viloyatining  Omsk 
uezdida  ish  olib  boidi.
C ho‘l  olkasining  iqtisodiy-xo‘jalik  tuzilishini,  xalqning  madaniyati, 
turmushi,  an ’analari  va  urf-odatlarini  har  tom onlam a  tadqiq  etishi  uning 
publitsistikasiga  faktik  negiz bo‘lib  xizmat  qildi,  xo‘jaliklarni  ro ‘yxatga  olish 
esa  o ‘rganilgan  materiallami  yig'ish,  qayta  ishlash,  tartibga  solish  hamda 
nashrga  tayyorlash jarayonida  m uhim   maktab vazifasini  o ‘tadi.
Sibir  tem ir  yo‘Ii  bo‘yidagi  Chelyabinskdan  Toshkentgacha  bo‘lgan 
hududlarni  statistik  iqtisodiy  jihatdan  o ‘rgangan  boshqa  ekspeditsiya 
tarkibida  esa  A.  Bukeyxanov qozoq  xo’jaliklarini  ro‘yxatga  oldi.  Qo'ychilik 
to ‘g*risidagi  batafsil  monografiyasidan  tashqari  u  G 4arbiy  Qozog'istondagi 
yirik  qoramolchilik  va  yilqichilik  haqida  ocherklar  yozdi.  Tadqiqotchi 
olimning  asari  Tomskda  «Sibir tem ir yo'li  hududlarini  iqtisodiy  o ‘rganishga 
doir  materiatlar»1  degan  umumiy  nom   ostida  nashr etildi.
A.Bukeyxonovning  «Sug‘oriladigan  qirg‘iz  yerlarining  begonalash- 
tirilishi»,  «Cho‘l  o ‘lka  qa’ridagi  rus  qarorgohlari*  va  boshqa  yirik  asarlari 
Sankt-Peterburgda  1906-yildan  nashr  etib  kelinayotgan  «Сибирские 
вопросы»  jum alida  e ’lon  qilindi.  Biroq  olim  umrining  kattagina  qismi 
qozoq  xalqining  o'troq  hayotiga  o ‘tishi  masalasida  m a’lum  (sovet  maf- 
kurachilari tom onidan  «burjuacha  milliy»  deb  nomlangan)  nuqtayi  nazarda 
turgan  «Qozoq» gazetasidagi  ish  bilan  band  bo'ldi.
Publitsist  murakkab  m uam m oni  tahiil  etarkan,  eng  m uhim i,  uni  hal 
qilish  yo'lini  ham  taklif  qiladi.  Dehqonchilikka  o ‘tish  oson  em as,  bunda 
xalqning  tabiiy  o'ziga  xosliklarini  va  ruhiy  tayyorgarligini  hisobga  olish 
lozim-gazeta  g'oyalarini  qo‘llab-quw atlovchi  qozoq  jam oat  arboblari  shu 
nuqtayi  nazarda edilar.
A. 
Bukeyxanov  aholini  ko'chirib  keltirib,  mustamlaka  qilish  muam- 
mosini  har  tomonlama  o'rganib  chiqqach.  «Сибирские  вопросы» 
jurnalida  bir  necha  yirik  maqolalar  e'lo n   qildi.  Publitsist  q o ‘rg‘onlar, 
ekinzorlar,  o ‘tloqlar  bilan  birga  qirg‘izlarning  eng  yaxshi  quduqlari  tortib 
olinayotgan,  oqibatda  esa,  suv  manbayisiz  qolayotgan  c h o ‘lni  butun 
qiymatidan  mahi-um  qilayotgan  am aldorlar  xatti-harakatlarining  haqiqiy 
mohiyatini ochib,  har bir uezdning  batafsil  tavsiflni  beradi.
1  Сеитон  Э.  Алихан  Буксйхан  —  основоположник  казахского  краеведения.
II  ж.  Ай.  -1995,  № 4,  с-31-35.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---