Vqism. INDUSTRIAL DAVR JURNALISTIKASI
X I V bob. X IX A S R D A M A T B U O T T E X N IK A S 1N IN G
R IV O JL A N IS H I
Dunyo miqyosida jurnalistika taraqqiyoti texnik vositalarning tako-
millashuvi va bosma mahsulotlarning ko'payishi bilan uzviy bog‘liq
boigan. Bu asosan XIX asrda matbuot texnikasining rivojlanish davriga
to'g'ri keldi. O 'sha davrda qo*l mehnatidan mexanizatsiyalashgan jarayon-
ga o'tish matbuot tcxnikasi taraqqiyotining bosh yo'nalishi edi. Tabiiyki,
texnik taraqqiyot matbaachilik sohasining ham ravnaq topishida muhim
omil bo'ldi.
M atbuot tex n ik asi — m atb aa korxonasi b ilan u y g 'u n tu sh u n ch a. M at-
baa korxonasini so 'z la sh u v tilid a .«bosm axona» deym iz. Bu korxonaning
asosiy ishlab c h iq a rish v ositalarini X IX asrda h a r f terish , sahifalash, bosm a,
y a’n i, c h o p e tish m a s h in a la r tashkil ctgan. Y uqorida aytib o 'tg an im izd ek ,
birinchi bosm a d a stg o h (stan o k )n i nem is kashfiyotchisi logann G u ten b erg
1441—1445-yillarda ix tiro qilgan. U ning n oshirlik faoliyatining boshlanishi-
dagi asosiy m aq sad i — B ibliyani ko'p ay tirish ed i. O rad an bir n ech a o ‘n
yillar o 'tib sh u d a stg o h asosida tashkil etilgan b o sm ax o n alard a ilk g azetalar
ham bosila b o sh lad i.
X IX asrd ay o q m a tb a a c h ilik sohasini m exanizatsiyalashga urinishlar
b o 'lg an . S h u n u q tay i n a z a rd a n bu asm i «m atbaachilikni m exanizatsiya-
lashtirish asri* d e b h a m a tash m um kin. 0 ‘sh a d avrda m atbaa faoliyati
bilan bog'liq ikki m u h im ish - h a rf terish va c h o p etish jarayonlarini
m exanizatsiyalashtirish u stid a ish olib borildi. B iroq bu d arh o l am alga
oshaverm adi. A sr b o sh id a q o g 'o z massasi q o z o n d a n q o 'l bilan suzib
o linardi, so 'n g ra u h a ra k a t qilib turgan elakka quyiladigan b o 'ld i. N atijada,
q o g 'o z m assasini tag m o s la m a -p o lo tn o d a tekisroq yoyib, tezroq va osonroq
presslash im k o n i tu g ‘ildi. S h u tufayli k o 'p m iq d o rd a q o g 'o z ishlab
chiqarishga y o 'l o c h ild i.
Q og‘oz s a n o a tin in g rivojlanishi. M atbuotni ravnaq to p tirish d a q o g 'o z-
ning aham iyati h a q id a izo h g a hojat y o 'q . X itoyda q o g 'o z m iloddan a w a l
b am b u k d an ta y y o rla n a rd i. Y evropa va O siyoda esa uni uzoq yillar d av o -
m ida la tta -p u tta la rd a n tay y o riag an lar. 1840-yilda nem is to 'q u v ch isi Sakson
K eller y o g 'o c h d a n q o g 'o z hosil qilish tcxnologiyasini yaratdi. S h u tariq a
q o g 'o zn i a rz o n va k o ‘p m iq d o rd a ishlab ch iq a rish n in g oson yo'li topildi.
Busiz, tabiiyki, ju r n a lis tik a om m aviylik h a m d a tezkorlik xususiyatiga ega
b o 'lo lm a s edi.
Q o g 'o z ish la b c h iq a ris h borasid a birinchi m exanizatsiyalashgan m os-
lam aning loyihasi 1799-yilda fransuz m u h an d isi Lui R ober to m o n id an
www.ziyouz.com kutubxonasi
tayyorlangan. Biroq bu mashinaning o ‘zi bir necha yil mobaynida yaratildi.
1803-yilda ingliz. konstruktori Donkon maxsus m oslam a bunyod çtib,
mashina yordamida qog‘oz olishni yo‘lga qo'ydi. Bu malisulotni ishlab
chiqamvchi mashinalar boshqa davlatlarda sal kechroq, aniqrog‘i, Ros-
siyada 1817-yilda, Germ aniyada 1819-yilda, Am erikada 1827-yilda yara
tildi. 1825-ylli Angliyada birinchi ternir yo'lning ochilishi ham kom-
munikatsiya taraqqiyotida muhim bosqich bo'Idi.
Qog'oz ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirishga qaratitgan
texnik tafakkurning rivojlanishi har xil yo'nalîshda ko'zga tashlanardi.
1805-yili angliyalik muhandis Jozef Bama aylanuvchan o ‘qli qog'oz ishlab
chiqarish mashinasini yaratishga muvaffaq bo'Idi. Bu bilan o'ram a (rulon)
qog'oz olish imkoni tug‘ildi.
Bosmaxonalarning paydo bo'lishi. G azetalar bosib chiqarishni tezla-
shtiruvchi dastlabki moslamalardan biri — silindr bo'Idi. Nemis muhandisi
Fridrix Kyonig gazeta nusxalarini uzluksiz olishda yarim aylana bosma
shakldan foydalanish borasida olib borgan izlanishlar samarali yakunlandi.
181 l-yilda u aylanma silindrli bug' mashinasi yaratishga erishgan bo'lsa,
1818-yilga kelib gazeta varag'ining birato'la ikki tom onini bosishga qodir
juft silindrli mashinani barpo qildi.
1844-yili amerikalik Richard Xou esa birinchi rotatsiya bosma mashi-
nasini yaratdi. Unda bosma shakllar silindrli valga joylashgan bo’lib, val-
ning aylanishi yordamida gazeta nusxalarining yanada tezroq olinishiga
erishildi.
XIX asr o'rtalarida Yevropada zamonaviy bosm a vositalaming ksilog-
rafik ierogliflar o 'm in i egallay borishi Xitoy jum alistikasida ham o ‘ziga xos
voqelik bo'Idi.
Asr o'rtalarida Yevropada jumalistika yanada jadai rivojlandi. Buni
asosan ijtimoiy hayotning faollashuvi, insoniyat m adaniyat darajasining
o'sishi taqozo etardi. Jurnalistikaga oid îxtirolar va texnika taraqqiyoti
qator davlatlarda bir vaqtning o'zida mustaqil ravishda rivojlanib bordi.
Asrning birinchi yarmida faqat Angliyada turli zamonaviy harf terish
mashinalarining 8 tasi qayd etilgan bo'lsa, ikkinchi yarmida bunday ixti-
rolar soni S68 taga yetdi.
Berlinda yashovchi Georg Zigl 1851-yili toshdan litografik nusxa
(ottisk)lami mexanizatsiya yo'li bilan olishga erishdi. Bu litografik
jarayonning takomillashuvi va ofset usulining ixtiro qilinishiga olib keldi.
Shu yilning o'zida turli rangdagi qadoqlangan m ateriallar o'ylab topîldi.
1854-yili linotipni esSatuvchi haff terish mashinasi yaratildi. Asl linotipning
ixtirosiga esa hali yana 30 yil bor edi.
1853-yili Angliya va Amerika o 'rtasida telegraf aloqasi o'rnatilib,
Angliya qirolichasi jo'natgan xabami Amerika prezidenti shu vaqtning
o'zidayoq qabul qildi. Bunday tezkorlik jum alistika faoliyatida haqiqiy
.yuksalish sari yana bir dadil qadam bo'Idi.
Angliyada nashr etiladigan «Tayms» gazetasi 1814-yil 28-noyabrda
«Bugundan boshlab gazeta odam qo'li yordamisiz soatiga 1000 nusxada
bosiladi, buni mashina amalga oshiradi», degan kengaytirügan xabar bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |