‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi



Yüklə 79,22 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə116/160
tarix24.12.2017
ölçüsü79,22 Kb.
#17347
1   ...   112   113   114   115   116   117   118   119   ...   160

XV  asrda  qum   qoliplarea  quyib  yasalgan  bosma  metall  shakllardan 
foydalanilardi;  XVI  asida  bu  usul  gravyuralaming  metalldan  yasalgan  nus- 
xalarini  yog‘ochga  tushirishda  qoMlanildi.  Faqatgina  XVIII  asrga  kelib  bosma 
main  shaklidagi  nusxalanii  yaratishga  erishildi  va  bu  «stereotipiya  usuli*  deb 
nomlandi.  Bunday  bosmani  shotlandiyalik zargar  usta  Vilyam  Ged  topgan.  U 
bosmadan  gipsli  qolip  olib,  qo‘rg‘oshin  quygan.  Olingan  quymalar  yordamida 
esa  uning  o ‘g‘li  1739-yilda  yunon  tarixchisi  Gay  Krisp  Sallustiyning  bayon- 
larini nashr etgan.  Lekin bu usul  keng tarqaimadi.
Lord  Stenxup  1804-yiIda  Gedning  gipsli  stereotipiyasiga  qaytdi  va 
ushbu  usulni  takom illashtirdi.  Lionlik  harf teruvchi  Klod  Jenu  1829-yiIda 
qog‘ozli  matrisalar  usulini  patentladi.  Bu  usulda  maxsus  ishlov  berilgan 
nam roq  karton  varag‘i  terilayotgan  shakl  ustiga  qo‘yiladi-da,  cho'tka  bilan 
qoqiladi  yoki  unga  press  yordam ida  yopisht i rilad i.  N atijada,  literalarning 
relefli  birlashmasidan  k o ‘proq  stereotiplar  quyishda  foydalansa  bo'ladi. 
Stereotiplashtirish  rotatsiyali  mashinada  qo'llaniladigan  shaklni  olishga 
im kon  yaratdi.
M atnlam i  botiq bosm a  usulida  ham yaratish  m umkin.  Ushbu jarayon- 
da  fotografiya  yordam ida  o ‘yilgan  bosma  shakl  yasaladi.  Botiq  bosmada 
m atn  ko'pincha  rasm lar bilan  birgalikda bosib chiqariladi.
Rotatsiya  m ashinalari.  Rotatsiya  mashinasini  yaratish  borasida  ixti- 
rocliilar  uzoq  izlanganlar.  Izlanishlar  XIX  asrda  o ‘z  samarasini  berdi. 
Ayrim  manbalarda  bu  m ashina  ixtirochilari  V.  Nikolson  va  F.  Bauer  deb 
e ’tiro f  etiladi.  Ba’zi  m a ’lum otlarda  esa,  1860-yilda  noshir  va  matbaachi 
Ogyost  Godnyu  m atnni  b ir  vaqtning  o‘zida  qog‘ozning  ikki  tomoniga 
bosadigan  rotatsiya  m ashinasini  yaratgani qayd etilgan.
Bu  mashinaning  afzaliigi  botiq  bosma  usulida  tayyorlangan  m atndan 
va  asosan  suratdan  sifatliroq  nusxa  olishga  yordam  berishidadir.  Mashina 
ikki  silindrli  bo'lib,  bittasida  bosm a  usulda  nusxa  olinadi,  ikkinchisi  esa, 
Kyonig  mashinalarida  b o ig an id ek ,  maxsus  moslama  gorizontal  tekislikda 
orqaga-oldinga  harakat  qilishiga  yordam  beradi.  Bosib  chiqarilayotgan 
m aterial  aylanadigan  silindrlarga  beriladi  va  rolik  silindr  bilan  baravar 
tezlikda  aylanadi.  C hop  etilgan  varaqlar  mashinaning  o ‘zida  kesiladi.  Bu 
mashinalarda  asosan  gazetalar chop etiladi.
1866-yili  Londonda  «Tayms»  gazetasi  birinchi  m arta  o ‘ramli  qog‘oz- 
dan   o ‘sha  rotatsiya  m ashinasida  chop  etildi.  Bunday  mashinaning 
ko‘rgazma  modeli  am erikalik  J.  Uilson  tom onidan  ixtiro  qilingan.  Unda 
aylanuvchi  o ‘q  (yal)  qog'ozning  uzluksiz  kelib  turishini  ta ’ininlardi. 
Natijada,  soatiga  *14000  nusxagacha  gazeta  chop  etish  mumkin  bo‘lib 
qoldi.  Ayni  o ‘sha  «Tayms»  gazetasi  1814-yilda  bir  soatda  1000  nusxada 
chiqarilganiga  e ’tib o r  bersak,  qanchalik  yuqori  tezlikka  erishilganligini 
anglash  mushkul  em as.  Rotatsiya  mashinasi  ofset  va  botiq  bosmada  ham 
q o ‘llaniladi.  Ixtirochl  Avgust  Eppleget  1846-yilda  «Tayms*  gazetasi  uchun 
soatiga  12000  ottiska  (gazeta,  jum al,  kitob  sahifalaridan  nusxa)  bosib 
chiqara oladigan  ilk m ashinani yaratdi.
«Tayms» gazetasi  egasining buyurtmasi  bo'yicha  amerikaliklar  Richard 
Xoe  va  Uilyam  Bullok  ham da  fransuz  Ippolito  M arinonilar  Ikki  tom on-
www.ziyouz.com kutubxonasi


lama  bosmaga  ixtisoslashtirilgan  «Volterning  bosma  mashinasi»ni  yara- 
tishdi.  Uning  konstruksiyasi  keyinchalik  boshqa  zamonaviy  modellarga 
ham  asos b o iib   xîzmat  qiidi.
Davr  o'tishi  bilan  bosma  mashinalar  yatiada  takomillashtirila  borildi. 
1872-yilda  rotatsiya  mashinasini  ishlab  chiqargan  «Mashinenfabrik  Augs- 
buig-Nyurnberg»,  «Kyonig  va  Bauer*,  «Gummel*  nemis  firmalari  o ‘sha 
vaqtda  ulkan  ishni  qoyiilatganlar.  Zero,  ular  ikkita  bichimda  bosib  chiqa- 
ruvchi  modeilami  yaratgan  edilar.  Endilikda  turli  hajmdagi  gazetalar  eng 
yuqori  tezlikda  ana shunday mashinalarda  chop etilmoqda.
Hozirgi  vaqtda  ham  ayrim  mamlakatlarda  kichik  bichimli  va  kamroq 
adadli  gazetalar  yassi  bosma  va  rotatsiya  mashinalaridan  tashqari  tigelli 
bosma mashinalarda chop etiladi.
Qo'I  bilan  boshqariladigan  bunday  dastak  («Bostonka»)  1830-yilda 
Bostonda  Oyzek  Adam  tomonidan  yaratilgan.  U nda  bosma  shakl  vertikal 
negizda  o'm atilgan  bo‘lib,  burchak  tagida  boshlang'ich  holatdagi  qog‘oz 
bilan  parallel  ravishda  o ‘rin  almashadi  va  butun  yuzasi  bilan  unga  zich 
yopishadi.  Mexanik  yo'sindagi  bu  dastak  avtomatika  tizimlari  bilan 
jihozlangan  edi.
H arf  terish  mashinalari.  Yassi  bosma  m ashina  paydo  boMgach,  chop 
etish  jarayonlari  tezlashgani  ma’ium.  Endi  h arf terish  mashinasiga  ehtiyoj 
paydo  bo'lgandi.  Bu  ixtirochilar  oldiga  qiyin  m uam m olam i  ko‘ndalang 
qo'ydi,  chunki  harf terish  mexanizatsiyalashgach,  masalan,  satr  o ‘chirish- 
dagi  hisob-kitobiami  amalga  oshirish  bilan  bog'liq  q o ‘l  bilan  bajariladigan 
amaliyotiar ham  muammoga aylandi.
Bu  jarayonni  XVI1  asming  o'zidayoq  takomillashtirishga  urinishlar 
bo‘lgan.  XVIII  asrda  eng  ko‘p  takrorlanadigan  b o ‘g‘in  va  so‘zlami  bitta 
yaxlit  qismdek  qo'yish g ‘oyasi  ilgari surildi.
Angliyalik  G enri  Jonson  1778-yilda  logotip  deb  atalgan  bu  usulda 
tajribalar  o ‘tkazib,  patent  oldi  va  uni  «Tayms*  gazetasini  terish  uchun 
qo‘llagan  Jon  Volterga  sotib  yubordi.  XIX  asrda  venalik  harf  teruvchi 
Leopold  Vays  ishlatgan  logotip  ancha  m ukam m al  edi.  XX  asrgacha 
logotiplardan  foydalanib  kelindi.  Shu  bilan  birga  q o ‘l  bilan  harf  terishni 
mexanizatsiyalash  yo‘lida  qat’iy sa’y-harakatlar qilindi.
H aïf  terish  jarayonini  mexanizatsiyalashga  urinishlar  1783-yilda 
boshlandi.  Q ator  yillar  mobaynida  200  ga  yaqin  ixtiroclii  shu  ish  bilan 
shug‘ullandi.  1822-yilda  angliyalik  Uilyam  C hyorch  birinchi  harf  terish 
mashinasiga  patent  oldi.  Bu  mashina  faqat  h arf  terishnigîna  ta ’minlardi, 
o'chirish  avtomatik  ravishda  amalga  oshirilar,  qayta  buzib-sozlash  uchun 
alohida  apparat  mavjud  edi.  Unda  harf  terish  kam ida  uch  ishchini  band 
qilardi.
Bosmaxonada  islüagan  birinchi  h arf  terish  mashinasi  1840-yilda 
angliyalik  J.  Yung  va  A.  Delkambromlar  tom onidan  patentlangan  «Piano- 
tip»  bo‘ldi.  Bu  mashina  ixtirochisi  aslida  G .  Bessemer  (1813—1898) 
ekanligi  haqida  m a’lum otlar  bor.  0 ‘sha  davr  bosmaxonalarida  ixtirochisi 
nemis  tijoratchisi  Karl  Kastenbayn  bo‘lgan  h a rf  terish  mashinasi  ham 
qo‘llanilgan.  Ba’zi  m a’lumotlarga  qaraganda,  bu  ixtiro  asli  parijUk bir  harf
www.ziyouz.com kutubxonasi


Yüklə 79,22 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   112   113   114   115   116   117   118   119   ...   160




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə