XV asrda qum qoliplarea quyib yasalgan bosma metall shakllardan
foydalanilardi; XVI asida bu usul gravyuralaming metalldan yasalgan nus-
xalarini yog‘ochga tushirishda qoMlanildi. Faqatgina XVIII asrga kelib bosma
main shaklidagi nusxalanii yaratishga erishildi va bu «stereotipiya usuli* deb
nomlandi. Bunday bosmani shotlandiyalik zargar usta Vilyam Ged topgan. U
bosmadan gipsli qolip olib, qo‘rg‘oshin quygan. Olingan quymalar yordamida
esa uning o ‘g‘li 1739-yilda yunon tarixchisi Gay Krisp Sallustiyning bayon-
larini nashr etgan. Lekin bu usul keng tarqaimadi.
Lord Stenxup 1804-yiIda Gedning gipsli stereotipiyasiga qaytdi va
ushbu usulni takom illashtirdi. Lionlik harf teruvchi Klod Jenu 1829-yiIda
qog‘ozli matrisalar usulini patentladi. Bu usulda maxsus ishlov berilgan
nam roq karton varag‘i terilayotgan shakl ustiga qo‘yiladi-da, cho'tka bilan
qoqiladi yoki unga press yordam ida yopisht i rilad i. N atijada, literalarning
relefli birlashmasidan k o ‘proq stereotiplar quyishda foydalansa bo'ladi.
Stereotiplashtirish rotatsiyali mashinada qo'llaniladigan shaklni olishga
im kon yaratdi.
M atnlam i botiq bosm a usulida ham yaratish m umkin. Ushbu jarayon-
da fotografiya yordam ida o ‘yilgan bosma shakl yasaladi. Botiq bosmada
m atn ko'pincha rasm lar bilan birgalikda bosib chiqariladi.
Rotatsiya m ashinalari. Rotatsiya mashinasini yaratish borasida ixti-
rocliilar uzoq izlanganlar. Izlanishlar XIX asrda o ‘z samarasini berdi.
Ayrim manbalarda bu m ashina ixtirochilari V. Nikolson va F. Bauer deb
e ’tiro f etiladi. Ba’zi m a ’lum otlarda esa, 1860-yilda noshir va matbaachi
Ogyost Godnyu m atnni b ir vaqtning o‘zida qog‘ozning ikki tomoniga
bosadigan rotatsiya m ashinasini yaratgani qayd etilgan.
Bu mashinaning afzaliigi botiq bosma usulida tayyorlangan m atndan
va asosan suratdan sifatliroq nusxa olishga yordam berishidadir. Mashina
ikki silindrli bo'lib, bittasida bosm a usulda nusxa olinadi, ikkinchisi esa,
Kyonig mashinalarida b o ig an id ek , maxsus moslama gorizontal tekislikda
orqaga-oldinga harakat qilishiga yordam beradi. Bosib chiqarilayotgan
m aterial aylanadigan silindrlarga beriladi va rolik silindr bilan baravar
tezlikda aylanadi. C hop etilgan varaqlar mashinaning o ‘zida kesiladi. Bu
mashinalarda asosan gazetalar chop etiladi.
1866-yili Londonda «Tayms» gazetasi birinchi m arta o ‘ramli qog‘oz-
dan o ‘sha rotatsiya m ashinasida chop etildi. Bunday mashinaning
ko‘rgazma modeli am erikalik J. Uilson tom onidan ixtiro qilingan. Unda
aylanuvchi o ‘q (yal) qog'ozning uzluksiz kelib turishini ta ’ininlardi.
Natijada, soatiga *14000 nusxagacha gazeta chop etish mumkin bo‘lib
qoldi. Ayni o ‘sha «Tayms» gazetasi 1814-yilda bir soatda 1000 nusxada
chiqarilganiga e ’tib o r bersak, qanchalik yuqori tezlikka erishilganligini
anglash mushkul em as. Rotatsiya mashinasi ofset va botiq bosmada ham
q o ‘llaniladi. Ixtirochl Avgust Eppleget 1846-yilda «Tayms* gazetasi uchun
soatiga 12000 ottiska (gazeta, jum al, kitob sahifalaridan nusxa) bosib
chiqara oladigan ilk m ashinani yaratdi.
«Tayms» gazetasi egasining buyurtmasi bo'yicha amerikaliklar Richard
Xoe va Uilyam Bullok ham da fransuz Ippolito M arinonilar Ikki tom on-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lama bosmaga ixtisoslashtirilgan «Volterning bosma mashinasi»ni yara-
tishdi. Uning konstruksiyasi keyinchalik boshqa zamonaviy modellarga
ham asos b o iib xîzmat qiidi.
Davr o'tishi bilan bosma mashinalar yatiada takomillashtirila borildi.
1872-yilda rotatsiya mashinasini ishlab chiqargan «Mashinenfabrik Augs-
buig-Nyurnberg», «Kyonig va Bauer*, «Gummel* nemis firmalari o ‘sha
vaqtda ulkan ishni qoyiilatganlar. Zero, ular ikkita bichimda bosib chiqa-
ruvchi modeilami yaratgan edilar. Endilikda turli hajmdagi gazetalar eng
yuqori tezlikda ana shunday mashinalarda chop etilmoqda.
Hozirgi vaqtda ham ayrim mamlakatlarda kichik bichimli va kamroq
adadli gazetalar yassi bosma va rotatsiya mashinalaridan tashqari tigelli
bosma mashinalarda chop etiladi.
Qo'I bilan boshqariladigan bunday dastak («Bostonka») 1830-yilda
Bostonda Oyzek Adam tomonidan yaratilgan. U nda bosma shakl vertikal
negizda o'm atilgan bo‘lib, burchak tagida boshlang'ich holatdagi qog‘oz
bilan parallel ravishda o ‘rin almashadi va butun yuzasi bilan unga zich
yopishadi. Mexanik yo'sindagi bu dastak avtomatika tizimlari bilan
jihozlangan edi.
H arf terish mashinalari. Yassi bosma m ashina paydo boMgach, chop
etish jarayonlari tezlashgani ma’ium. Endi h arf terish mashinasiga ehtiyoj
paydo bo'lgandi. Bu ixtirochilar oldiga qiyin m uam m olam i ko‘ndalang
qo'ydi, chunki harf terish mexanizatsiyalashgach, masalan, satr o ‘chirish-
dagi hisob-kitobiami amalga oshirish bilan bog'liq q o ‘l bilan bajariladigan
amaliyotiar ham muammoga aylandi.
Bu jarayonni XVI1 asming o'zidayoq takomillashtirishga urinishlar
bo‘lgan. XVIII asrda eng ko‘p takrorlanadigan b o ‘g‘in va so‘zlami bitta
yaxlit qismdek qo'yish g ‘oyasi ilgari surildi.
Angliyalik G enri Jonson 1778-yilda logotip deb atalgan bu usulda
tajribalar o ‘tkazib, patent oldi va uni «Tayms* gazetasini terish uchun
qo‘llagan Jon Volterga sotib yubordi. XIX asrda venalik harf teruvchi
Leopold Vays ishlatgan logotip ancha m ukam m al edi. XX asrgacha
logotiplardan foydalanib kelindi. Shu bilan birga q o ‘l bilan harf terishni
mexanizatsiyalash yo‘lida qat’iy sa’y-harakatlar qilindi.
H aïf terish jarayonini mexanizatsiyalashga urinishlar 1783-yilda
boshlandi. Q ator yillar mobaynida 200 ga yaqin ixtiroclii shu ish bilan
shug‘ullandi. 1822-yilda angliyalik Uilyam C hyorch birinchi harf terish
mashinasiga patent oldi. Bu mashina faqat h arf terishnigîna ta ’minlardi,
o'chirish avtomatik ravishda amalga oshirilar, qayta buzib-sozlash uchun
alohida apparat mavjud edi. Unda harf terish kam ida uch ishchini band
qilardi.
Bosmaxonada islüagan birinchi h arf terish mashinasi 1840-yilda
angliyalik J. Yung va A. Delkambromlar tom onidan patentlangan «Piano-
tip» bo‘ldi. Bu mashina ixtirochisi aslida G . Bessemer (1813—1898)
ekanligi haqida m a’lum otlar bor. 0 ‘sha davr bosmaxonalarida ixtirochisi
nemis tijoratchisi Karl Kastenbayn bo‘lgan h a rf terish mashinasi ham
qo‘llanilgan. Ba’zi m a’lumotlarga qaraganda, bu ixtiro asli parijUk bir harf
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |