Jurnalistika sohasida keng qoilaniluvchi bo‘yoqlaiga ^ kelsak, XIX
asrga qadar m u sa w ir va muhandislar qadim zajnonlardan o ‘simlik va_yer
pigmentidan tashkil topgan tabiiy bo'yoqlardan foydalanishgan. Faqat XIX
asixla tabiiy b o ‘yoqlar o ‘m ini sun’iy bo‘yoqlar egallay boshladi. Ular
asosan turli tuzlar, kislota va boshqa kimyoviy moddalardan iborat bo lgan.
Bo‘yoq ishlab chiqarishdagi bunday usullar takomillashib boravergach,
tabiiy bo‘yoq yaratish borasidagi donishm andona kashfiyotlar unutilib
1843-yili Londondagi Viktoriya va Albert muzeyi hamda «Albertxoll»
nomli m ashhur konsert zalining asoschisi ingliz G cnri Koul o ‘zining ko‘p
sonli tanishlariga bayrara tabriknomalarini bosmaxonada chop etishni
o ‘yladi. 0 ‘shanda faqat imzo qo‘yish qolardi, xolos. Shu tariqa tabriknoma
varaqchalari paydo b o ‘ldi. Jon XorsU qo‘lda rasmlar chizib, 1000 nusxa
ko‘chirilgan ushbu tabriknom alar litografiya usulida bosilgan edi.
Kitob noshiriigi va matbaa-nashriyot finnalari Aslini olganda, kitob
va davriy nashrlar noshiriigi uzoq o'tm ishga borib taqaladi. 1992-yilda
Stokgolmda c h o p etilgan Bibliya kitobida shunday satrlami o ‘qish m um -
kin: «Bibliya dunyodagi birinchi bosma kitobdir. «Gutenberg Bibliyasi»
1452— 1455-yillarda bosilib chiqqan». Demak, kitob noshirligini rivojlan-
tirishga b o ‘lgan intilishlar asrlar davomida o ‘z samarasini bcrib kelayotir.
Biz esa ushbu bobda XIX asrda kitob va davriy nashrlar noshiriigi soha-
sidagi m atbaa texnikasi qay yo‘sinda ravnaq topgani haqida hikoya qilamtz.
M a’lum ki, b u asr boshlarida kitob chop etish deyarh hunarmandlik
darajasiga yetdi. Y a’ni, durdona a sa rla rq o ‘li gul hunarmandlar tom onidan
kitob shaklida chiqarilardi. Texnika taraqqiyotisiz bunday kitoblami ko p
nusxada c h o p qilish muslikul edi. Yangi mashinalar va fotomexanika
usullari ixtiro etilishi va joriy qilinislii bilan bu sohadagi taraqqiyotning
yangi bosqichi boshlandi. Texnika yutuqlari zamonaviy kitob ju m al va
eazetalar nashrini takomillashtirdi. Bosma davriy nashrlar ishlab chiqarish
boshqa yo‘nalishlar bilan bab-baravar qadam tashlardi. Bu sohadagi yangi
mashinalar nafaqat mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirishga, aym vaqtda
arzonlashtirishga ham xizmat qildi. N atijada, davriy nashrlar saydosi
ommaviy tus oldi. Bosmaxona, matbaa korxonalari sanoat nvojlamshining
bir qismi b o ‘lib qoldi.
..
1867-yilda «Reklam» nashriyoti tom onidan ommabop kitoblar bosib
chiqarilardi. X X asr boshida Inzel-Ferlag nashriyoti chop etgan kitoblar
o ‘sha davr talablariga muvofiq bezatilar edi. Bu davrda kitoblarning badny
bezagiga alohida e ’tibor berilishi kitobxonlar soni tobora ko‘payishiga
xizmat qilardi. K itob noshiriigi insoniyat tarixida buyuk solnoma bo lib
qoldi M a’naviy durdonalarni keng ommaga yetkazish va kelgusi avlodlarga
meros sifatida qoldirishda, qo‘yingki, o ‘tm ish va kelajakm abadulabad
bogiovchi buyuk vosita bo‘lmish kitoblar qadr-qim m atm i ongli va tafak-
kurli xalq anglab yetgandi. Shunga yarasha kitob va shu kabi to p la m la ip
* ehtiyoi o rta bordi. Buni to ‘g‘ri tushungan noshirlar hamda matbaachilar
kitobxonlam ing ehtiyojlarini hisobga oigan holda ish tutdüar. O sha davrda
boshlangan bunday xayrli ishlar hozirga qadar davom etib kelayotir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
XIX asr boshida matbaachilik sohasi ravnaq topishi texnikaning jadai
rivojlanishi bilan bog'liq edi. Fotomexanika ixtiro etilishi o'ziga xos
taraqqiyot bosqichiga zam in yaratdi. Bu asr nafaqat texnika taraqqiyoti,
balki ilm-fan asri sifatida ham tarix zarvaraqtariga m uhrlandi. Ko'plab
fanlar qatori o'sha davrda tarixga oíd hamda tabiiy fanlar ham rivojlangani
e ’tiborga molik. Bu esa o ‘z davrining nodir kitoblarida ham aks etgan.
Masalan, «Monumental G erm aniae histórica* (G erm aniya tarixi yodgor-
liklari), aka-uka Grim m iar tom onidan yaratilgan «Nemis lug‘ati» va turh
ensiklopediyalar haqida shunday deyish mumkin.
Bu kitoblar biroz ko'rim siz bo‘lsa-da, o ‘sha davr m a’lumotlarini
kelajak avlodlarga yetkazishda ju d a muhim o‘rin tutardi. Payti kelib eng
taraqqiy etgan texnologiyalar vositasida bu kitobiami nihoyatda sifatli,
ko'rkam holda istalgancha chop etishga puxta zamin yaratildi.
Germaniyada kitob nashr qilish markazlari orasida Leypsig yetakchi
o ‘ringa ega bo‘lib kelgan. Zéro, o ‘sha davrda Beriinda noshirlik jadal
sur’atlar bilan rivojlangani bamisoli kelajakka qo'yilgan bir narvon edi.
1872-yilda Londonda bo‘lib o ‘tgan matbaa m ahsulotlari ko‘rgaz-
masida matni 356 tilda yozilgan kitob namoyish etildi. K itob rus hunar-
mandlari tomonidan tayyorlagan edi.
XIX asrda noshirlik korxonalari ravnaq topa boshladi. Germaniyada
bu firmalar asosan Leypsig, Mayndagi Frankfurt, Shtutgart, keyinchalik
Beriinda ham joylashdi. Leypsigdagi «Breytkopf und G ertel* firmasi mu-
siqaviy adabiyotlar nashr etishda jahonga mashhurdir.
Karl Kristof Tauxnits 1797-yilda bosmaxonasiga nashriyotni va «satr
quyish» uskunasini qo'shib olib, noshirlik fírmasini tashkil qildi. 18 16-yilda
u Germaniyada stereotipiyani joriy etgach, mumtoz asarlarni nashr qilishga
kirishdi. Tauxnits alohida e ’tiborga molik asarlarni nashrdan chiqarishga
juda qiziqardi. Alalxusus, uning tashabbusi bilan Q ur’o n i karim ham
stereotiplar vositasida bosmadan chiqarildi. 0 ‘zining so ‘z quyish uskunasi
yordamida u sharqiy harf (shrift)larning qimmatbaho jam g‘arm asini yaratdi
va 1834-yiIda Talmudni nashr qildi. Keyinchalik uning o ‘g ‘li korxonani
bo'lib, turli firmaiarga sotib yubordi.
1817-yilda Leypsigga Fridrix Arnold Brokgauz (1772—1823) ko‘chib
keldi. 1805-yilda u Amsterdamda kitobfurushlik firmasiga asos soldi, so‘ng
Altenburgga ko‘chib bordi, nihoyat, Leypsigda o ‘m ashib, bu yerda o ‘z
noshirlik firmasiga bosmaxonani qo'shib oldi. Ushbu korxona ilmiy
adabiyotlarni nashr qilishda yetakchi
0
‘ringa chiqdi, u sayohatlar haqida
jug'rofiy asarlarni, ayniqsa, 1808-yildan keyin m ashhur qom usni nashr
qilish bilan dong taratdi. Uning vorislari 1826-yilda Leypsigda birinchi
bo'lib o ‘z bosmaxonalarida yassi bosma mashinasini o ‘rnatishdi. 1836-yili
ular Veymardagi Valbaumning so ‘z quyish uskunasini xarid qilishdi 1918-
yilda uni «Bertgold» shrift quyuvchi firmasiga qayta sotib yuborishdi.
XIX asrda jahon miqyosida katta ahamiyatga ega bo'lgan «B. G.
Toybner* firmasi faoliyaP ko'rsatardi. Benedikt G otxelf T oybner (1784—
1856) 1811-yilda Vaynedel ismli qaynog‘asining bosmaxonasiga merosxo4r
bo'lib, uni 1823-yilda nashriyot bilan birlashtirdi. 1850-yildan boshlab grek
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |