teruvchi (ismi sharifi nom a’lum) tom onidan boshlangan. U bilan ham-
korlik qilgan K asjenbayn sherigi vafotidan so‘ng ishni poyoniga yetkazgan
va shu bilan m ashina uning nomi bilan ataladigan boMgan.
Kastenbayn 1869-yilda patent olgach, h arf teruvchi mashinalami
yasash bo‘yicha ustaxonaga asos soldi va 1871-yilda «Tayms* gazetasi
uchun harf terishda 1908-yilgacha qoilanilgan birinchi mashinalarni xand
qildi. Bunday m ashinalar Yevropa mamlakatlari va Amerikada ham ishlatib
kelindi. Lekin ularda h arf terish apparati klaviatura yordamida ishlar,
avtomatik ravishda o 'c h a r, am m o yig‘iladigan apparat tezlik bobjda harf
teruvchi apparatga bas kela olmas edi. Bu kamida u c h -to ‘rt ishchi xizmat
ko'rsatib turishini taqozo etardi.
Amerikalik m uhandis Uilyam Tom 1880-yilda yaratgan harf terish
mashinasi esa ishchi kuchini unchalik ko*p talab qilmasdi. Avtomatik
tarzda ishlaydigan h a rf terish mashinasini bunyod etishda Torn daniyalik
Kristian Syorensenning ixtirosini qo‘Uadi. Bu mashinada yig ish-yoyish
jarayoni mexanizatsiyalashganligi bois unga xizmat ko‘rsatishda faqatgina
harf teruvchi va q a to r (satr)lar o‘chirilishini amalga oshimvchi operator
zarur edi. M ashina soatiga 6000—7000 belgi terish tezligi bilan ishlardi.
Ushbu model muvaffaqiyatli chiqqach, m atbuot yanada ravnaq topishiga
xizmat qilgani shubhasiz. Ixtirochi-muhandislar h arf terish mashinasini
takomillashtirishga qaratilgan izlanishlarini davom ettirdilar. Endi u.\ar
ishchi kuchini yanada «tejash*, ya’ni, faqat bitta odam xizmat ko rsa-
tadigan harf terish mashinasini yaratish ustida ish olib bordilar.
H arf terish m ashinasi matbaa korxonasida asosiy ashyolardan bin
hisoblanadi. X IX asr boshlarida harf terish mashinalari m atn satrlanm
ayrim litera (harf)lardan terishni mexanizatsiyalashga imkon berdi. 1822-
yilda ingliz ixtirochisi U. Chyorch klaviaturali harf terish (literonabor)
mashinasini yaratdi.
1866
- 1867-yillarda rus ixtirochisi P. Knyaginins ly
«avtom at-harf teruvchi»-perfolentali programma asosida boshqariladigan
harf terish m ashinasini yaratish ustida ish olib bordi.
H arf terish m ashinalari - linotip va m onotip yaratilgach, XIX asr
oxirlarida keng q o ‘llanila boshladi. Rivojlanish bosqichiga kirgan bir qator
m amlakatlarda bosm axonalar shu tufayli jadallik bilan ishlab, juda ko p
nusxalarda gazeta va kitoblar chiqarishga erishdilar. Bu nashrlar keng
om m a orasida tarqalib, odam lar ongi va tafakkuriga ta ’sir etib borardi.
Foto usulida h arf teruvchi mashinalar yaratilishidagi dastlabki qadamlar
ham xuddi shu davrga to ‘g‘ri keldi va m atbuot texnikasi taraqqiyotidagi
ushbu yangilik m atbaachilik ravnaqiga ulkan hissa b o lib qo'shildi. Bu
davrda harf terish m ashinalari asosan uch xilga boMinardi, ya’ni: terish-
qo‘yish, terish-yozish va fototeruvchi mashinalar. H arf terishdek eng
mashaqqatli ishning oddiy qo‘l mehnati o ‘rniga bu tariqa mexani-
zatsiyalashgani o ‘ziga xos taraqqiyot bosqichi edi.
Nikolay Bogdanov va Boris Vyazemskiyning «Справочник журна
листа* kitobida qayd etilishicha, ham harf terib, ham satr quyuvchi mashi
na haqidagi g‘oyani birinchi bo‘iib rus ixtirochisi I.N . Livchak ilgari sur-
gan. Bu ishi u ch u n u Angliyadan patent ham olgan. 1884-yili nemis
www.ziyouz.com kutubxonasi
ixtirochisi Oppengeym M ergentaler Amerikada shu taklif asosida mashina
yaratdi va u «linotip» nomini oldi. Mergentaleming linotip mashinasi
soatiga 6000 belgi (harf, tinish bclgilari va h. k)ni terishga im kon yaratdi.
Q o‘lda h arf terish tezligi o ‘sha vaqtda soatiga 1400 belgini tashkil etar edi.
Linotipning ixtiro qilinishi jum alistika texnikasi tarixidagi tub burilish
bosqichlaridan biridir. Bu m ashina amaliyotda keng qo‘llanildi. U nda
ishlash uchun faqat bitta odam — harf temvchigina talab etilardi,
matritsalar ixtisoslashtirilgan kanalli magazinda joylashtirilgandi. Ushbu
usulda har bitta belgi uchun bin nechta qatorlami terish zarur bo‘lgan
matrisalar kerak. Klavishga bosishda matrisalar yig‘uvchiga yuboriladi va u
yerda qatorga teriladi. So'zlar orasida klaviaturadan boshqariladigan
o'chirish unsurlari qo‘yiladi. Satr terilganidan so'ng matritsalarga qo'yib
chiqiladi. So'ngra satrlar quyiladi va ular avtomatik ravishda qirqiUb,
burchakka chiqariladi. Shpona (klin)lar va matritsalar ham avtomatik
ravishda boshiang'ich holatga keltiriladi.
Linotip gazeta materiailari m atnini terishda qo'llanila boshladi. Bu
ixtirodan keng foydalanish maqsadida 1891-yilda «Mergentaler-Laynotayp
Kompani*
tashkil
qilindi.
Kompaniya
Berlin
va
Parijda
sho‘ba
korxonalariga asos soldi va o ‘z mahsulotlari bilan bozom i egalladi. 1890-
yilda J. Rojers va F. Braytonlar tom onidan patentlangan satr quyuvchi
«Tipograf» mashinasigina uning bilan raqobat qilardi. Shuningdek, satr
quyuvchi «Intertayp» va «Monolayn» mashinalari ham mavjud edi. H arf
terish vazifasini hal qfladigan model bu — harf teruvchi va h arf quyuvchi
mashinadir.
H arf terish yanada takomillashtirilgan «Monotip* mashinasini 1897-
yilda amerikalik muhandis Tolbert Lanston (1844—1913) yaratgan. M at-
ritsa va satr qo‘yishni alohida bosqichlarga ajratish g‘oyasini ilgari surgan
ingliz olim i bu ixtirosi bilan dovruq qozondi. Yangi m ashina alohida
ishlaydigan klaviatura va harf quyuvchi apparatdan iborat edi. Klaviaturada
terilayotgan matn qog‘oz tasmasida teshikchalar kombinatsiyasi turida
kodlashtiriladi.
Perfolenta quyuvchi apparat matritsali ramka harakatini boshqaradi,
ramka 225 ta holatni egallaydigan quyuvchi shakl nstida o ‘m atiladi. Satr
avtomatik ravishda o'chirilishi m umkin. M onotipda turli harf, belgi
(shrift)lami aralashtirsa bo‘Iadi. Shu bois bu usul maxsus va ilmiy
adabiyotlaming qiyin turlarini terishda qo‘llaniladi. Linotip singari ushbu
mashina ham jahon miqyosida tan olingan.
Davrlar silsilasida ko‘p kashfiyotlar, ixtirolar yaratilgan. M atbuotni
tobora ravnaq toptirish yo'lidagi sa’y-harakatlar mudom davom etgan.
H arf terishning turh qulay usullarini yaratish ustida izlangan ixtirochilar bu
boradagi yangiliklami amaliyotda q o ila b kelganlar. Ancha vaqt mobaynida
ular telegraf va telefon orqali m atnlam i masofaga uzatish borasida ish-
lashdi. Ofset bosma va rakelli botiq bosmaning yangi usullari paydo
b o lish i ixtirochilar oldiga harf terish jarayonini takomillashtirish masa-
lasini q o ‘ydi. Ushbu usullar yordam ida rtiatnni ko‘chirishda metall harf
terishga ehtiyoj qolmadi. Bu vazifa foto usulida harf teruvchi mashinaning
paydo bo‘lishi bilan hal etildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |