bilan ilk kundalik gazeta orasidagi farq 93 yilni tashkil etdi. Benyamin
T au n vatanparvar m uharrirlardan edi. 1776-yiIi u Mystaqilllk Dekla-
ratsiyasini birinchi b o ‘lib o ‘sha paytlar hali kundalikka aylanmagan «Ivning
post*da e ’ion qilgach, tezda Füadelfiyadagî boshqa beshta gazeta ham
uning matnini chop etishdi.
XVIII asm ing ikkinchi yarmida Pensilvaniya Amerikaning siyosiy
jihatdan eng faol sh ta ti b o 'lib qoldi. Buni quyidagi faktlar ham isbotlaydi.
Masalan, 1800-yiIga kelib mamlakatning yirik bandargoh (port)Iari va
tijorat markazlarida chiqadigati 16 ta kundalik gazetaning oltitasi Fila-
delfïyada, beshtasi N yu-Y orkda, uchtasi Baltimorda va ikkitasi Charls-
tonda chop etilar edi. Qizig‘i shundaki, Amerika gazetachiligi tug'ilgan
o ‘lka boMmish B ostondek yirik port shaharda hali bironta ham kundalik
gazeta yo‘q edi.
Filadelfiyada m a ’Ium m uddat hatto Samuel Harrison Smitning bir
kunda ikki m arotaba chiqadigan «Nyu uorld* gazetasi ham chop etilgan
edi. Lekin bu tajriba muvaflaqiyatsizlikka uchradi. U m um an, 1820-yilga
kelib Amerika Q o 'sh m a Shtatlari hududida jam i 512 ta gazeta chop
qilingan bo‘lsa, ulardan 24 tasi kundalik, 66 tasi haftada uch marotaba
chiqadigan va 422 tasi haftalik nashrlar edi. G archand gazetalar soni o ‘sib
borayotgan b o ‘lsa-da,
narxi qimmatligidan ulam i
asosan badavlat
fuqarolargina o'qishardi.
Amerika m atbuotining tarixiga e’tibor qiladigan bo‘lsak, gazetalaming
tashkil topishi va tez s u r’atlarda tugatilishidan ushbu mamlakat ju m a-
listikasi katta qiyinchilik bilan shakllanganini va beqaror rivojlanganini
ko‘ramiz. M asalan, 1690-yildan 1820-yilga qadar Amerikada 2120 ta
gazeta chop qilingan. Ulam irig yarmidan ko‘pi ikki yilga yetmasdan
tugatilgan. Faqatgina 34 tasi bir avlod umri b o ‘yi (2 5 -4 0 yi!) chiqishda
davom etdi. Bundan xulosa qilsa boladiki, Amerika matbuotining tarixi
o ‘ziga xos uzoq va qiyin tairaqqiyot yoMini bosib o ‘tib, zamonaviy
jum alistika uchun zam in yaratdi.
XIX asr boshidagi matbuot. Amerikaning XIX asrdagi tarixi asosan
o ‘sish va rivojlanishdan iborat: shaharlar ko‘paydi, aholi soni o ‘sdi, yangi
texnologiyalar paydo b o ‘ldi, biznes taraqqiy etdi, erlar kengaydi. Eng
muhimi, 1803-yiü Prezident Tomas Jefferson davrida Amerika hayotida
olamshumul hodisa ro‘y berdi: «Luiziana savdosi* amalga oshdi. O'shanda
Amerika hukumati Fransiyadan sarhadsiz Luiziana hududini atigi 15 mil
lion AQSH dollariga sotib oldi. Mazkur savdo natijasida Montana tog‘-
laridan tortib Meksika b o ‘g ‘ozigacha bo'lgan mülionlab kvadrat kilometr
maydon AQSH tasarrufïga o ‘tdi. Keyinchalik bu hududda 12 ta yangi shtat
tashkil etildi. M amlakat erlari ikki barobaiga kengaydi. XVIII asrda AQSH
tarkibiga asosan shim oli-sharqiy va janubiy hududlardagi 16 ta shtat kirgan
bo‘lsa, XIX asr davom ida yana 29 ta yangi shtat qo‘shildi.
Um um an olganda, Amerikaning g‘arbiy yerlaiga ekspansiyasi «Luiziana
savdosi*dan bir m u n ch a ilgari, 1790-yilda AQSH Ittifoqi tarkibiga janubiy
va janubi-g‘aibiy hududlardagi yangi shtatlami q o ‘shib olishidan bosh-
langan edi. «Luiziana savdosi» esa AQSHning hududiy ekspansiyasini
www.ziyouz.com kutubxonasi
yanada kuchaytirib yubordi. Bu davrda AQSH m atbuoti rang-barang va
turfazabon matbuotga ayiandi. f800-yilga kelib g'arbdagi yangi erlar
hududida 21 ta yangi gazeta faoliyat ko‘rsata boshladi. U lar o 'z hududlari
uchun ilk nashrlar edi.
Mahalliy tillardagi gazetalar. Amerika Q o'sh m a Shtatlari tashkU
topganidan keyin mamlakatda ayrim xorijiy gazetalar nashr etila boshladi.
Shulardan birinchisi 1794— 1798-yillar oralig‘ida Filadelfiyada nashri yo‘lga
qo'yilgan fransuz tilidagi «Courrier Français» (K urer Franse) edi.
AQSH hududida fransuz tilidagi birinchi m ahalliy «M oniteur de la
Louisiane» (M onityoor de lya Luizian) gazetasi esa 1794-yili Luiziananing
N yu-Orlean shahrida chop etildi. Luiziana bu paytlarda hali Ispaniya
nazorati ostida edi. M amlakatda tspan tilidagi birinchi «El Misisipi» (El
Missisipi) gazetasi ham 1808-yili Nyu-Orleanda nashrdan chiqdi. Mahalliy
amerikaliklar — hindilarning ilk nashri bo'lm ish «Cherokee Phoenix»
(Cherokki finiks) gazetasi 1828-yilda Joijiya shtatida nashr etildi. To‘rt
betdan iborat bu gazeta qisman ingliz va qisman cherokki tilida bosilardi.
Ommaviy nashrlaming tug‘ilishi. Amerika gazetxonlari partizan
matbuoti nashrlarining o ‘zaro «jangidan* charchagan edi. Siyosiy ruhdagi
va tijorat yo'nalishidagi gazetalarni asosan axborotga ega ziyolilar,
ishbilarmonlar va aholining ma’lumotli qismi m utolaa qilardi. Albatta, bu
qatlam ozchilikni tashkil etardi. Aholining aksariyatini tashkil qiluvchi
ishchilar, dehqonlar va turli xizmat sohasi vakillari esa gazetalardan
ko‘pincha bebahra edi. Qolaversa, gazetalarning qim m at narxi ham ulami
keng ommadan yiroqlashtirishga xizmat qilardi. M asalan, kundalik gazeta
o ‘rta hisobda olti sent turardi. Bu oddiy ishchi uchun bir kunlik tushlik
ovqat narxi bilan barobar edi.
1830-yillarga kelib ommaga moMjallangan gazetalar paydo bo'ldi.
Ular, birinchi navbatda, o ‘zining arzonligi, tilining soddaligi va siyosatdan
nisbatan xoli boiganligi uchun ham keng o'quvchi om m asini o ‘ziga jalb
qila boshladi. Ommaviy nashrlar atigi bir sent turardi. Shuning uchun ham
bu davr matbuoti Amerika tarixida «Penni press», y a’ni, «bir chaqalik
gazetalar» nomi bilan mashhur bo'ldi.
Xo‘sh, «bir chaqalik matbuot» yoki keng om m a uchun m o‘ljallangan
nashrlar qanday paydo bo'ldi? XIX asming birinchi yarmida amalga
oshgan sanoat inqilobi yangi texnologiyalaming kashf etilîshi va ishchilar
sinfining o ‘sishiga otib keldi, savodxonlik darajasi oshdi. Asosan qo‘l
m ehnatini talab qiladigan bosma dastgohlar o 'rn in i bug* yordamida
ishlaydigan uskunalar egallay boshladi. 1830-yilga kelib Angliyada Devid
N apier tom onidan bug* kuchi bilan ishlab, soatiga 4 ming nusxagacha
chop etish qudratiga ega bo‘lgan bosma uskuna kashf etildi. Amerikaliklar
tez orada ushbu dastgohdan o ‘z mamlakatlarida keng foydalanishni yo'lga
qo'yishdî. Bu gazeta tannarxining keskin pasayishiga va axborot bozorida
katta raqobatning yuzaga kelishiga ko‘mak berdi.
Shunday qilib, XIX asming birinchi yarmida Am erikada keng om
maga mo'ljallangan matbuot paydo bo4Idi. Ya’ni, bu matbuot o ‘rta hol
kishilar va ishchilami o ‘z o ‘quvchilari doirasiga qam rab oldi. Tom
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |