Ish m atbuot erkinligi foydasiga ha! bo‘lishining yana bir sababi bor edi.
Sudda filadelfiyaiik obro'li advokat Ejidryu Hamilton Zengeming himoya-
chisi sifatida ishtirok etdi. Keksa oqlovchi haqiqatning fakt sifatida ko‘rilishi
lozimligini astoydil talab qildi va hakamlaidan o ‘z vijdonlariga quloq
solishlarini so'radi. Hamiltonning xatti-harakatlari qonunga bo‘ysunmaslikka
o'xshab ketsa-da, sud raisi Oelansi bunga urg'u berib, qattiq turib olmadi.
Birinchidan, u ayblaiiuvchiga nisbatan haqiqat va adolat prinsiplarini
qo'llashni talab qilishni advokatning huquqi deb bildi va bag'rikenglikni
nam oyon etdi. Ikkinchidan, bu paytga kelib shahardagi ijtimoiy va siyosiy
vaziyat o'zgaigan, jamoatchilik fikri Zenger tom on og‘ib ulgurgandi. Sudya
gubem ator manfaatlarini himoya qilish bilan birga, yuzaga kelgan ijtimoiy
vaziyatni ham hisobga olmasdan iloji yo'q edi. Haqiqat ana shunday qaror
topdi va pirovardida matbuot erkinligi g‘alaba qozondi.
Ilgari t a ’kidlanganidek, Zenger ishi o ‘z zamonida o ‘niak namunasiga
aylanmadi. Bunga Britaniya hukumati va toji yo‘l ham qo‘ymas edi. Lekin
yarim asr o ‘tgach, Zenger ishiga qaytadan murojaat qilindi. M azkur sud
ishining aks-sadosi mustaqillikka erishgan Amerika Qo'shma Shtatlarida
eshitila boshladi. Pensilvaniya shtati birinchi bo‘lib haqiqat prinsipini himoya
vositasi sifatida ta n oldi va bu 1790-yili qabul qilingan shtat Konstitutsiyasiga
kiritildi. N yu-Y ork shtatining o ‘zi esa haqiqat prinsipini 1805-yilda e ’tirof
etdi. Xullas, Zenger ishi AQSH tarixida izsiz yo'qolib ketmadi.
M atb u o t inqilob arafasida. Shimoliy Amerika mustamlaka hudud-
larida B ritaniya hukmronligiga qarshi norozilik xatti-harakatlari tobora
kuchayib borardi. Angliya hukumati mustamlaka hududlarini boshqarishda
qiyinchiliklarga duch kela boshladi. Bunday hukmronlik tarafdorlari va
unga qarshilar yaqqol ko‘rinib qoldi. Tarafdorlar Tori partiyasi a ’zolari,
qarshilar esa radikal hamda vatanparvar kuchlar edi. Hatto Tori partiya-
sining o ‘zida ham ichki bo‘linish yuz berdi. Tori loyalistlariga (Britaniya
tojiga sodiq kishilar) qarshi tadbirkorlar (kapitalistlar) fraksiyasining «M us
tam laka qanoti» (kolonial vig) q a t’iy qarshi turdi. Hali mustaqil partiya
darajasiga yetm agan bo‘lsa-da, sezilarli ta ’sir kuchiga ega bo‘lgan viglar
iqtisodiy erkinlik tarafdori edilar. H ar bir partiya va guruh o ‘z matbuot
nashriga ega edi.
Inqilobiy nashrlar. Amerika inqilobi mamlakat jumalistikasi rivojini
tezlashtirib yubordi. G azetalar nafaqat son, balki sifat jihatidan ham o ‘sdi.
K o'pgina haftalik nashrlar haftada ikki-uch marotaba chiqa boshladi.
Bundan tashqari, Buyuk Britaniyaga qarshi olti yillik qurolli kurash
davom ida sobiq shimoliy mustamlakalar hududida (AQSHning hozirgi
shim oli-sharqiy hududidagi shtatlarda) 35 ta yangi gazetaga asos solindi.
U lam ing barchasi vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan haftalik inqilobiy
nashrlar edi. U rush yakuniga kelib ulardan faqatgina 20 tasi qoldi. 40 ming
xonadonga yetib boradigan bu inqilobiy gazetalaming doimiy o ‘quvchilari
soni kam ida
100
ming kishini tashkil etardi.
«New Y ork G azette and Mercury* (Nyu-York gazett end merkyuri),
«The H artfort Post* (Xartfort post), «Connecticut Courant* (Konnektikat
kurant) kabi gazetalar inqilobiy nashrlarning eng ommaviylari edi. «Con
www.ziyouz.com kutubxonasi
necticut CouranU o'sha davr uchun eng katta ko‘rsatkich — 8 ming obu-
nachiga ega edi.
Inqilob namoyandalari. Amerika inqilobi arafasidagi vaziyat va mus-
tamlaka hududlar-koloniyalarda komil jumalistlar hamda ozodlik kurashi
namoyandalari yetishib chiqishiga zamin yaratdi. Tori partiyasining vakili,
«Rivingtons Nyu-York gazetter»ning muharriri Jeyms Rivington, viglaming
mafkurachisi, jurnalist va biznesmen Jon Dikkinson, radikallar tarafdori va
targ'ibotchisi Samyuel Adams, vatanparvarlaming otashin publitsisti va
muharriri Isiya Tomas o 'z davrining eng ko'zga ko‘ringan vakillari edi.
Amerika inqilobi arafasida shim oliy mustamlakalardagi siyosiy vaziyat
tobora taranglashib borardi. M ustaqillik urushida ishtirok etishdan bosh
tortganligi uchun amerikaliklar Tori partiyasi vakiliarini sotqinlikda
ayblashdi. Aslida esa, ular sotqin em as, balki o ‘z mamlakati — Buyuk
Britaniyaning eng sodiq fuqarolari, qolganlar esa, qo'zg'olonchilar edi.
Faqatgina urushdagi mag'lubiyat torichilarni sotqinga chiqardi.
Vaholanki, qurolli to ‘qnashuvlar avjiga chiqqan bir paytda, 1776-yili
20 foiz aholining bosh g‘oyasi m ustam laka jamiyatining asosiy tizim ini
saqlab qolishdan iborat bo'lgan torichilarni qo ilab -q u w atla r edi. Tori
firqasi mustamlaka hududlarini mulkchilik huquqi, merosxo'rlik va ingliz
a n ’analarini saqlab qolgan holda boshqarish tarafdori edilar. 1773-yili
tashkil etilgan «Rivingtons Nyu-York gazetter* gazetasi Torining asosiy
mafkuraviy quroli bo‘lib, unga
1762-yili Amerikaga kelgan Jeyms
Rivington asos soldi. Gazeta ancha ommaviylashgan bo‘Isa-da, inqilob
arafasida va inqilob davrida qiyinchiliklarga duch kela boshladi. Endi bu
paytga kelib vaziyat o'zgargan, ya’ni, qirollikni tanqid qilish qoralanm as,
mustamlaka assambleyalari yoki vatanparvarlarga til tekkizish esa,
aksincha, tuhm at sifatida qabul qilina boshlagan edi. Rivingtonning
gazetasi uchun erkinJJk chegaralari toraya boshladi. o ‘sha davrdagi fikr,
so‘z erkinligi tushunchasi jurnalistning qaysi tarafda turib ijod qilishi bilan
bog'liq edi — Tori esa yutqazayotgan tom on edi. Urush tugagandan keyin
Jeyms Rivington Torining boshqa a ’zolari kabi Angliyaga qaytib ketmadi.
U shu zaminda qoldi. 1802-yili Rivington Nyu-Yorkda vafot etdi.
Jon Dikinson viglarning vakili edi. AQSH matbuoti tarixidan o ‘z
zamonasining buyuk jumaiisti sifatida joy olgan Dikinson iqtisodiy
mustaqillik tarafdori bo‘lib, soliqlar asosan Amerikadagi mustamlakalar
hududida sarflanishini talab qilar edi. Uning maqolalari «rieHCHJiBaHH»
K poH H K Ji*
(«Pennsylvania Chronicle») gazetasida m untazam chop etilib
turildi. G archand Viglar firqasi Britaniyaga qarshi qurolli kurash tarafdori
bo‘Imasalar-da, ularning falsafasi m ustamlaka aholisi mustaqillik uchun
kurashga ruh^n tayyorlanishiga ko 'm ak berdi.
Inqilob boshlangan paytda eng zaif bo'lgan, lekin qurolli to'qnashuvlar
so'ngida eng muhim kuchga aylangan siyosiy guruh — bu radikallar yoki
vatanparvarlar edi. Radikallaming Tori va Vigdan asosiy farqi shunda ediki,
ular mustamlaka hududidagi ijtimoiy o'zgarishlarning qat’iy tarafdorlari
hisoblanardilar. 0 ‘z davrining m ashhur jum aiisti Samyuel Adams radikal
laming eng yorqin vakili va rahbari edi. Targ‘ibotchi sifatida ham unga hech
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |