Shunday qilib, Osiyo va Sharq xalqlarida milliy va siyosiy ongning
shakllanishida jum alistikaning o ‘m i beqiyos b o id i. Garchand ulaming
siyosiy faolligi X IX asrda mustamlakachilik tuzum ini ag‘darish uchun
yctarli bo‘lm asa-da, o ‘sha davr voqeligi va m atbuoti kelajakda ozodlik
harakatlarini kuchaytirish uchun tajriba to'plab, mustaqillik, demokratiya
va erkinlik yo‘lidagi kurashga kuch bag'ishladi.
3-fasl.
M illiy raatboot milliy o'ziga xosliklar manzarasida
XIX
asming birinchi yarmida Osiyo jumalistikasida hali aytarli muhim
o'zgarishlar va ko‘zga yorqin tashlanuvchi milliy nashrlaming oyoqqa turishi
yuz bermayotgan b o ‘lsa-da, yangi g‘oyalar va mavzular bilan boyish davom
etdi. Milliy o ‘zlikni anglashning shakllanishi bu davrda namoyon b o ia
boshlagan m adaniy qadriyatlaming an’anaviy tizimini qayla tafakkur qilish
jarayonida o ‘z ifodasini topdi. Bir qator mamlakatlarda mumtoz merosni
davr talablari asosida qayta ko‘rib chiqish mayli va buning oqibati o la ro q
jurnalistikani din t a ’siridan xoli qilish va demokratlashtirish kuzatildi.
Yevropa madaniyati bilan tanishuv jamiyatning m a’lum qismi (eng aw alo,
ilg‘or ziyolilar) tom onidan ijtimoiy jarayonlaming qayta tafakkur qilinishiga,
hayotning yangi, m utaraqqiy shakllarmi hisobga oluvchi va tasdiqlovchi
amaliy ratsionalistik g ‘oyalar va nuqtayi nazaiiaming ishlab chiqilishga ko‘p
jihatdan yoidam berdi. Bu davr matbuoti ta ’limni, ilg‘o r g‘oyalami
rivojlantirishga, milliy ziyolUami o'stirishga, jumalistikaning yangi shakllarini
vujudga keltirishga yo‘naltirilgan edi.
Tabiiy huquq, shaxs erkinliga va hokazo jihatlar bilan sug'onlgan
madaniy va ijtim oiy yangilanish harakatini turiga qarab, muayyan m a’noda
XVIII asrda G ‘arbda yuz btrgan ma’rifatparvarlik harakati bilan taqqoslash
mumkin. Bu harakat rahnam olari ilmiy va amaliy bilimlami yoyish,
m a’rifat tarqatish yo‘li bilan ijtimoiy sharoitlam i o'zgartirish, féodal
mahdudlikni va o ‘z mamlakatlarining qoloqligini bartaraf qilish mumkin,
degan e ’tiqoddan kelib chiqardilar.
0 ‘sha davrdagi Osiyoda hind ma’rifatcliilari yangi g‘oyalaming
ijodkorlari va targ ‘ibotchilari bo‘lib maydonga chiqdilar. Ular tashkil etgan
m atbuot nashrlari vositasida Rammoxon Roy, Dvaraknatx va D ebend-
ronatx Tagor, Balshastri Dzambxekar, D zotiba Pxule va boshqalar m az-
habparastlik, k o ‘pxudolik, kohinlik, butparastlik va hokazo tartibotlarga
qarshi kurash olib bordilar.
1821-yilda R am m oxon Roy asos solgan «Shombad koumudi («Xa-
barlar oyi*) gazetasida hind ma’rifatchilari diniy xurofotga qarshi va
ijtimoiy islohotlar o ‘tkazishni yoqlab maqolalar bilan chiqdilar. Gazeta
sahifalarida R oyning o ‘zi yozgan pamfletlarga katta o ‘rin berilardi. Bengal
tili grammatikasi m uam m olariga, huquqiy, siyosiy masalalarga oid m aqo
lalar ham uning qalam iga mansub edi. Royning avlodlarga «Qonunni aql
bilan murosaga keltiring», degan vasiyati ham da chinakamiga insonpar-
varlarcha aytilgan «Tenglik dushmanlari va istibdod do‘stlari hech qachon
www.ziyouz.com kutubxonasi
uzil kesil muvafaqqiyatga erisha olmaydilar*1, degan hikmati birinchi
m arta aynan «¡Shombad koumudi* gazetasida e ’lon qilindi.
Bengal m a’rifatparvari, publitsist Ishshorchondro G upto (1812—1859)
ham o ‘sha davr jurnalistikasining taniqli nam oyandalaridan bo‘lgan. U
hindlarning vatanparvarlik hamda fuqarolik ruhini oshirishda katta rol
o'ynagan «Shorabad probxakor» («Yangiliklar quyoshi») va «Probxakor*
(«Quyosh») jum allarining noshiri edi. G uptoning ijodi nihoyatda keng
qamrovli bo‘lib, bengaliyaliklaming bayramlari, pazandalik san’atini ta ’rif-
tavsif qilishdan tortib ijtimoiy hajv va ehtirosli siyosiy lirikagacha bo‘lgan
mavzularni o ‘z ichiga olardi. Hajviy asarlarini kelajakni ko‘ra biladigan
bashoratchilarga, be’m ani bid’atlam i qo‘llab-quw atlash uchun eskirib
qolgan aqidalarga ko‘r-k o ‘rona amal qiladigan qiroatxoniar va qohinlarga
ham («Yolg‘onchi braxman*), inglizlar oldida ta ’zim qiluvchi «kosmo-
politlar*ga ham («Laganbardorlik»), mustamlakachilarga ham qarshi
qaratdi. Gupto o ‘z maqolalarida vatandoshlarini faqat erkinlikka ega
bo‘lgandagina tabaqachilik aqidalaridan, qullikdan qutulib, o ‘z yurtining
haqiqiy fuqarosi bo‘lishi mumkinligiga ishontirardi.
XIX
asr o ‘rtalariga kelib mahalliy hindi tilida m a’rifatchilik
mazmunidagi matbuot nashrlari Hindistonning Beiigaliyadan boshqa
hududlarida ham paydo bo‘ldi. Nomlarida albatta «dnyan» («bilim») so‘zi
ishtirok etishidan ham ulaming qanday yo'nalishda ekanligini bilib olsa
bo'ladi: «Dnyanday» (Bilim tongi), «Dnyanchandroday (Bilim oyining
shu’lasi), «Dnyanprokash» (Bilim nuri), «Dnyansangrax* (Bilimlar maj-
muasi) va hokazo.
M a’rifatchi m atbuot Hindiston xalqlarining milliy madaniyati va ada-
biyotini rivojlantirishda ulkan roi o'ynadi. Uning m uh an irlari va xodimlari
mahalliy hindi tillaridagi zamonaviy badiiy adabiyot va publitsistika sar-
chashmasida turdilar. Masalan, hindi tili mam lakatning millionlab aholisi
uchun adabiy til sifatida qaror topishiga B. X arishchandra katta hissa
qo'shdi. U o ‘zi asos solgan jum allarda hindi tilining go‘zalligini madh etdi.
E ’ion qilinayotgan materiallar tilini diqqat bilan kuzatib bordi2.
Biroq bu til mamlakatdagi birdan-bir m uom ala vositasi emasdi.
Musulmonlar ta ’siri kuchli b o lg an va fors tili asosiy adabiy til sifatida
q o ‘llaniladigan hududlarda asta-sekin urdu tili qaror topa bordi. Ushbu
tildagi davriy matbuot rivojlanishiga mashhur tarjim on va publitsist Ram
Chandar (1821—1880) juda katta ta ’sir ko‘rsatdi. O 'zi 1948-yilda asos
solgan urdu tilida dastlabki adabiy jum al bo'lgan «Muxib-e hindi»
(«Hindistonning do‘sti») va «Favoid un-naziron* («Jum alxonlar baxti»)
nomli ilmiy-tarixiy haftalik orqaü Hindiston m usulm onlarini Sharq va
G ‘arb mamlakatlari madaniyati hamda fani bilan tanishtirib bordi. Faqat
XIX asr oxirlariga kelibgina bu tildagi m atbuotda qayta rivojlanish
kuzatildi. Bunda hindistonlik yirik musulmon m a’rifatparvari Said Ahmad-
1 История всемирной литературы. В 9-ти томах. 6. М.: 1986, с-646.
2 Челишсв Е.П. О характере просветительства в литературе хинди. Про-
ветитсльство в литературах Востока. М.: 1973, с-280-281.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |