‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

xon  va  u  nashr  etgan  «Tahzib  ul-axloq*  («Axloqni  takomillashtirish*) 
jurnalining  xizm atlari  katta  bo‘l(ii.
M ashliur  rus  sharqshunosi  I.  P.  Minayev  Hindistonda  milliy  tillar  va 
adabiyotlam i  shakllantirishda  matbuot  o'ynagan  buyuk  roüii  ta ’kidlab: 
«Hindistonda  m atbuot  til  m a’nosida  Italiyada  Dante,  Germ aniyada  esa 
Lyuterchalik  ishni  am alga oshirdi»,  deb yozdi1.
Tarixning  olg‘a  harakati,  ijtimoiy  taraqqiyot  to ‘g‘risida  hind  m a’ri- 
fatparvarlari  yaratgan  ta ’limot  ulaming  ijodiga faqat taqdir  nuqtayi  nazaridan 
qarashni  yengib  o'tganliklari,  inson  faoliyatining  o ‘zgartiruvchilik  kuchi 
to'g'risidagi  tasaw urlari,  tirikchiük  mazmunini  borliqdagi  «jon»ga  singib 
ketishda  em as,  balki  insonning  jismoniy  va  m a’naviy  sifatlarini  butun 
choralar  bilan  rivojlantirishda  ko'rishga  intilganliklari-bulaming  barchasi 
ijtimoiy  m uam m olam i,  xususiy  hayot  mavzuyini  qaror  toptirishga,  ju- 
nalistikada shaxs om ilini  rivojlantirishga imkon berdi.
U m um an  olganda,  bu  davrda  publitsistika  alohîda  m a’naviy  soha 
sifatida  am al  qilib,  unda  nafaqat  mafkuraviy,  balki  shuning  bilan  birga 
m a’lum  darajada  estetik  funksiyalar  ro‘yobga  chiqdi.  Ocherk,  esse,  pamflet 
va  feletonda  badiiy  umumlashma  usullari  o ‘zlashtirila  bordi,  obrazli 
ta ’riflash  vositalari  ishlab chiqildi.
Y apon  m atbuoti  XIX  asrdagi  Osiyo  m atbuoti  rivojlanishida  o ‘ziga  xos 
hodisa  o ‘laroq  nam oyon  bo‘ldi.  Taniqli  m atbuot  tarixchisi  Lyudvig  Sala- 
m on  guvohlik  berishicha,  «u  deyarli  mislsiz  tezük  bilan  rivojlanib  bordi*2. 
G azetalar texnik jihatdan  yevropacha  tarzda  yo‘lga  qo‘yilgan  edi.  M azmun 
bobida  ham   k o ‘p  jihatdan  Yevropa  matbuotidan  nam una  olindi.  Ayniqsa, 
ingliz  nashrlarining  ta ’siri  sezilib  turardi.  0 ‘sha  davrda  gazetalarning 
aksariyati  Tokioda  chiqar  edi.  1873-yilda  asos  solinib,  4 0 -5 0   ming  nusxa 
atrofida  nashr etiladigan  «Nitshi  Schimbun*  (Kundalik yangiliklar)  gazetasi 
ulardan  eng  obro‘lisi  hisoblanardi.  U  paytlarda  gazetalar  sotuvi  oldindan 
obuna  qilish  hisobiga  amalga  oshirilardi.  Ular  chakana  savdoga  juda  kam 
chiqarilardi.
N ashrlarni  c h o p   etishda  umumxalq  iahjasi  bilan  adabiy  til  o*rtasida 
ancha  farq  b o ‘lgan  yapon tili  xususiyatlariga  katta  e’tibor berilardi.  Alohida 
aliiboga  ega  bo'lgan  adabiy  til  gazetalarda  asosan  jamiyatning  m a’lumotli 
qatlam i,  ziyolilar  uchun  qo'llanilardi.  Masalan;  «Tschoja  Schihbun* 
(«H ukum at  va  xalq  xabamomasi*)  gazetasi  shular jumlasidan  edi.  «Jiyi  no 
Tomoschibi*ga  o ‘xshagan  gazetalar  keng  aholi  qatlamlariga  mo'ljallab 
ancha  sodda  va  ham m aboproq  alifbodan  foydalanishardi.  Davriy  matbuot 
nashrlarini  shu  tarzda  ikki  xil  lahjada  chop  etish  amaliyoti  Xitoyda  ham 
qo‘Uanildi.
Q arab  chiqilayotgan  davrda  Osiyodagi  ko‘pgina  mamlakatlar  mat- 
buotida  gazeta  va  jurnallam ing  tabaqalanishi  kuzatiladi.  K o‘plab  siyosiy 
nashrlar  b ilan  b ir  qatorda  aholi  muayyan  ijtimoiy  qatlamlarining  matbuot 
organlari  nashr  etila  boshladi.  Hatto,  balet  va  kafe  yoki  restoranlarda
1  М инаев  И .П .  Очерки  Цейлона  и  Индии.  2-п.  СПб.:  1878,  с-193.
2  Salam on  L.  O ’sha manba,  182-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

beadab  o ‘yinlar  ko'rsatuvchi  raqqoslar  o ‘z  gazetalariga  ega  bo'lishdi. 
Mpsalan,  Yaponiyada  «Tschotscho  Schimbun»  (Xabaç  bcruvchi  kapalak) 
gazetasi  shunday  nashrlar toifasidan  edi.
Osiyo  mamlakatlarining  XIX  asrdagi  jum alistikasi  haqida  gap  ket- 
ganda,  ko‘pgina  tadqiqotchilar  o ‘sha  davrdagi  aksariyat  nashrlar  becho- 
rahol  va  ko'rimsiz  boiganligini  ta ’kidlashadi.  M asalan,  L.  Salamon  Xitoy 
matbuotining  o'ziga  xosligini  shunday  tavsiflaydi:  «Xitoy  gazetalarining 
tashqi  ko‘rinishi  g‘ayrioddiyligi  bilan  hayron  qoldiradi.  Shanxaydagi  nufuzli 
gazetalardan  bo‘lgan  «Sshî-wu-schi-pa*  (Eng  so‘nggi  yangiliklar)  bunday 
ko‘zga  tashlanadi:  gazeta  yupqa  va  ensiz  varaqlarda  (xitoyliklar  vertikal 
yo‘nalishda  yozishlari  bois)  so‘zlar  ustm a-ust  q o ‘yib  chop  etilgan.  U lar 
o ‘ngdan  chapga  qarab  o'qilishlari  sababli  sakkiz  varaqdan  iborat,  oxirgi 
sahifaning  yuqorgi  o ‘tig  burchagida  gazetaning  nom i,  uning  bilan  yonma- 
yon  esa  xitoycha  va  yevropacha  taqvim  bo‘yicha  yil  va  sana  qo’yiladi. 
Birinchi  sahifaning  boshqa  qismini  ingliz  gazetalaridagiga  o‘xshab  son- 
sanoqsiz e ’ionlar to ‘ldiradi,  chunk!  ustamon  xitoy savdogarlari  reklamaning 
ahamiyatini  juda  yaxshi  bilishadi.  Ikkinchi  sahifada  muhim  siyosiy 
xabarlardan,  im perator  farmontaridan  va  rasmiy  vazifalarga  tayinlashlardan 
ayrim  ko‘chirm alar  joylashtiriladi.  So‘ngra  ingliz  va  yapon  gazetalaridan 
ko‘chirib  bosilgan  telegrammalar,  provinsiyadan  olingan  xat-xabarlar  va 
oxirida  bosh  maqoia  berilib,  utida  m uharrirlardan  bin  îchki  va  tashqi 
siyosatga  nazar tashlab chiqadi».  Tadqiqotchi  xitoy gazetalarining mazmuni 
«qoniqtirarli  emas»ligini  qayd  qilar  ekan,  m atbuot  organlaridagi  provin- 
siyalar  bo‘limining  ajoyibligini  ta ’kldlaydi:  «...DahshatU  voqea-hodisalar 
to ‘g‘risidagi  xabarlami  xush  ko‘rish,  ya’ni,  aql  bovar  qilmaydigan  daraja- 
dagi  to'qim a  gaplar,  milliy  jihatdan  o'zlarini  yuqori  qo'yish  soddalik  va 
xurofot..*1.
Shunday  bo‘lsa~da,  o ‘slia  yillardayoq  nashrlaming  mavzu  doirasini 
kengaytirishga,  xiima-xil  bezatishga  intilish  seziladi.  Masalan,  Xitoydagi  eng 
qadimiy,  ya’ni,  911-yildayoq  asos  solingan  «King-pao»  (Poytaxt  xabar- 
nomasi)  1844-yili  qayta  tashkil  etilib,  kengaytirildi.  Gazeta  uch  gallik 
chiqarilishda  nashr  etila  boshladi.  «Hing-pao*  (Amaliy  varaqa)nomi  ostida 
sariq  qog‘ozda  chop  etiladigan  birinchi  chiqarilishda  iqtisodiy  mazmundagi 
xabarlar  berilardi.  Yana  sariq  qog'ozda  chop  etiladigan  ikkinchi  chiqarish 
aslida  qadimdan  nashr  etib  kelinayotgan  gazetaning  vorisi  bo‘lib,  «Schuen- 
pao»  (Hukumat  xabamomasi)  deb  nomlanardi.  U nda  rasmiy  mazmundagi 
axborot,  dekretlar,  hukumat proklamatsiyalari  va  boshqa shu  kabi  materiallar 
e’lon  qilinardi.  Bosiladigan  «Titany-pao*  (U m um davlat  varaqasi)  nomli 
uchinchi  chiqarilish  qizil  qog‘ozda  provinsiyalarga  m o‘ljallangan  bo‘lib, 
birinchi va ikkinchi chiqarilishiardan  qisqartma  ko‘chirmalardan iborat  edi.
Ko‘rib  chiqilayotgan  -davrdagi  Osiyo  m atbuoti  yangi  g'oyalar,  mav- 
zular,  matbuot  nashrlarini  chop  etishga  yangicha  yondashuvlar  bilangina 
emas,  balki  jum aiistik  shakllar  m a’nosida  ham   yangiliklar  bilan  xarak- 
terlanadi.  1874-yilda  Birmada  tashkil  etilgan  «Yadartaboun  neypido»
www.ziyouz.com kutubxonasi

---