Ўzbekiston respublikasi

3. 
Xarakter tuzilishi va xususiyatlari 
Shaxsning  xarakteri  tuzilishi  turli  xususiyatlarning  tasodifiy  yiqindisidan 
iborat  emas,  balki  o’zaro  birqbiriga  boqliq,  shatto  tobe  yaxlit  tizimdan  tarkib 
topadi. Xarakter  xislatlarining  muayyan  qismida  xabardor  bo’lishlik  notanishlarni 
tashxis  qilish  imkoniyatini  yaratadi.  Misol  uchun,  shaxsning  shushratparastligi 
ma'lum bo’lsa, uning dili (ko’ngli) qoraligi yuzasidan  taxmin qilish mumkin yoki 

---

14 
 
inson  kamtar,  mo’min,  yuvosh  xususiyatli  bo’lsa,  albatta  u  ko’ngilchan  ekanligi 
ko’nglimizga keladi. 
Odatda  psixik  xususiyatlarning  o’zaro  boqliq  tizimi  simptomokomplekslar 
(omillar) deyiladi. "Simptom" yunoncha symptoma belgi, mos tushish, "kompleks" 
latincha,  aloqa,  majmua  degan  ma'no  anglatadi.  Misol  uchun,  qarama-qarshi 
simptomokomplekslar  shaqida  muloshaza  yuritilsa,  u  sholda  insonlarda  bu  tizim 
o’ziga ishonish, o’zidan maqrurlanish, maqtanchoqlik, o’zbirarmonlik, urishqoqlik, 
keksayishi kabilar birikmasida yuzaga keladi.  
Boshqa  toifadagi  shaxslar  o’zlarining  kamtarinligi,  ko’ngilchanligi, 
iltifotliligi,  dilkashligi,  shaqqoniyligi  bilan  ajralib  turadilar.  Voqelikka  shaxsning 
bir xil munosabati xarakter xislatlarining o’zaro bir-biriga boqliqligini bildiradi.  
Shaxsning  munosabatlarini  aks  ettiruvchi  xarakter  xislatlarining  to’rtta 
tizimga ajratish qonuniy sholatga aylangan: 
1. 
Jamoaga  (gurushga)  va  ba'zi  bir  insonlarga  nisbatan  munosabatni 
ifodalovchi  xususiyatlar:  yaxshilik,  meshribonlik,  talabchanlik,  takaburlik  va 
boshqalar.  
2. 
Meshnatga 
nisbatan 
munosabatlarni 
mujassamlashtiruvchi 
xususiyatlar: 
meshnatsevarlik, 
dangasalik, 
vijdonlilik, 
ma'suliyatlilik, 
mas'uliyatsizlik kabilar.  
3. 
Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar6 ozodlik, 
ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo.  
4. 
Shaxsning o’ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar: izzat-
nafslilik,  shushratparastlik,  maqrurlik,  takobirlik,  dimoqdorlik,  kamtarinlik, 
samimiylik va boshqalar.  
Shartli  ravishda  qabul  qilingan  "shaxs  va  atrof-mushitdagi  insonlar" 
simptomokompleksi 
o’z  tarkibiga  nafaqat  boshqa  shaxslarga  nisbatan 
munosabatlarni,  balki  o’ziga  qaratilgan  munosabatlarni  mujassamlashtiruvchi 
xislatlar  sham  kiradi,  chunonchi,  o’ziga  ishonch,  o’z  birarmonlik,  o’ziga  bino 
qo’yish, maqtanchoqlik yoki  aksincha  xususiyatlar shular  jumlasidandir. Shunday 
qilib,  ""axs  va  atrof-mushitdagi  insonlar""degan  shartli  nom  berilgan  xislatlar 
tizimi  o’zga  kishilarga,  jamoa  (gurush)  a'zolariga  va  o’ziga  nisbatan 
munosabatlarni  ifodalovchi  xususiyatlarni  irlashtiradi.  Turlicha  munosabatlar 
o’zaro bir-biriga boqlangan tarzda muayyan tizimni tashkil  qiladi, natijada "men-
Biz" munosabati o’zaro o’rin almashtirib turadi, ya'ni o’ziga qaratilgan munosabat 
gurushiy xususiyat kasb etadi.  
5. 
 Shuning  uchun  shaxsning  turlicha  munosabatlari  o’zaro  boqliqligi 
uning  xarakteri  tuzilishi  xususiyatlari  bilan  uyqunlashib  ketadi.  Umumiy  va 
xususiy  munosabatlar  xarakter  xislatlari  bilan  birlashgan  sholda  muayyan 
ashamiyat kasb etadi. Xuddi shu boisdan insonning xarakteri nisbatan butun, yaxlit 
xususiyatga  ega.  Shaxs  munosabatlarining  kelib  chiqishiga  asoslanib,  ular 
markaziy (asosiy0 va ularga tobe, shosilaviy munosabatlarga ajratiladi. Shaxsning 
markaziy  (asosiy)  munosabatlari  ijtimoiy  munosabatlar  bilan  belgilanganligi 
tufayli, bunday munosabatlar shamisha ijtimoiy-tipik xususiyatga egadir. Masalan, 
ijobiy  shislatlar  mujassamlashgan  shaxsning  asosiy  munosabatlari  o’zga 

---

15 
 
odamlarga, jamoa (gurush)ga nisbatan munosabatlarida ifodalanadi. Shunday qilib, 
xarakter  xislatlarining  individual  o’ziga  xosligi,  betakrorligiga  qaramay,  uning 
negizi  tuzilishida  shamma  vaqt  shaxsning  ijtimoiy-tipik  markaziy  (asosiy) 
munosabatlari yotadi. 
Xarakterning  tuzilishi  qonuniyatlaridan  kelib  chiqqan  sholda  mushim 
tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin.  
Xarakter  xislatlarining  ba'zi  nuqsonlarini  (qo’pollik  va  yolqonchilikni) 
bartaraf  qilish,  uning  ijobiy  xususiyatlarini  (xushfe'llik  va  shaqqoniylikni) 
shakllantirish muddaosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib bo’lmaydi. Chunki 
insonlarga  nisbatan  to’qri  munosabatni  tarkib  toptirmay  turib,  illatga  qarshi 
kurashib,  ijobiy  fazilatni  shakllantira  olmaymiz.  Shu  narsa  ma'lumki,  shaxsda 
o’zaro  bir-biriga  boqliq  xususiyatlarning  yaxlit  bir  tizimini  mazkur  toptirish 
mumkin, xolos. Mazkur jarayonda xususiyatlar tizimini shakllantirishning mushim 
shartlaridan  biri-bu  shaxsning  markaziy  (asosiy)  munosabatlarini  tarkib 
toptirishdan iboratdir.  
Shaxs  xarakterining  yaxlitligi  bus-butunligi  mutloq  narsa  emas,  albatta, 
chunki insonning asosiy munosabatlaridan biri boshqa barcha munosabatlarni to’la 
belgilay  olgandagina  xarakter  mutloq  xususiyat  kasb  etadi.  Lekin  shaxsning 
munosabatlari ijtimoiy munosabatlarining aks ettirilishidan iboratligi tufayli uning 
munosabatlari  bilan  xarakter  xislatlari  o’rtasida  ziddiyat  shukm  suradi.  Bundan 
xulosaga  kelgan  sholda  shaxsning  xarakteri  nisbiy  jishatdan  yaxlitdirdeyishiimz 
mumkin, biroq uning bir butunligi sham individual, o’zigi xos xususiyatga egadir. 
Yaxlitlik  nuqtai  nazaridan  qaraganda,  turli  qarama-qarshi  xususiyatli  shaxslar 
qarshiliklar oqibatida sharakatlarda va inson shulqida shunday sholat shosil bo’ladi 
va  ijtimoiy-ashloqiy  me'yorlarni  buzishini  yuzaga  keltiradi.  Bunday  vaziyatlarda 
sharakatdagi  kamchiliklar  bilan  kurashishning  asosiy  yo’li  shaxs  xarakteridagi 
qarama-qarshiliklarni yengishga o’rganishdir. 
Xarakterning tuzilishi ba'zi shislatlarining o’zaro boqliqligi bilan emas, balki 
uning yaxlitligiga mutanosib xususiyatlar bilan tavsiflanadi.  
Xarakter  tuzilishining  qatoriga  ularning  chuqurlik  darajasi  kiradi  va 
shaxsning  asosiy  munosabatlari  bilan  belgilanadi.  Insonning  boshqa  odamlarga, 
jamoaga,  meshnatga  nisbatan  fidoiy  munosabatda  bo’lishida  belgilanuvchi 
xususiyatlar  chuqurroq  xususiyatlar  deyladi. Mazkur  mezonga  qarab  shaxslarning 
farqlanishini  yuzaki  tasavvur  qilmaslik  kerak,  chunki  insonga  beriladigan 
tavsifnoma  simtomokomplekslarni  ta'kidlab  o’tishi  bilan  cheklanmasligi  lozim. 
Aks  sholda  shaxsning  psixologik  qiyofasining  tavsifnomasi:  birinchidan, 
simtomokomplekslarni  chuqurroq  joylashtirishni,  ikkinchidan,  muayyan  darajada 
chuqurroq  mujasamlashtirishni,  uchunchidan,  bir  oz  yuzakiroq  tizimni  ajratishni 
taqozo qiladi. 
Xarakter tuzilishi xususiyatlari jumlasiga faolik yoki xarakter kuchi kiritiladi 
va  shunga  asosan  insonlar  kuchli  shamda  kuchsiz  xarakter  turlariga  ajratiladi. 
Shuningdek,  xarakter  tuzilishi  xususiyatlari  tarkibiga-  uning  barqarorlik  va 
o’zgaruvchanlik  darajasi  sham  kiritilgandir.  Xarakterning  barqarorligi  sham, 
o’zgaruvchanligi sham moslashishi faoliyatining zaruriy shartlaridan shisoblanadi. 

---

16 
 
Shaxsning  xarakter  xususiyatlari  turlicha  turmush  sharoitlarida,  qarshilik  qiluvchi 
vaziyatlari  uchrashiga  qaramay, uning  xatti-sharaktlarini  boshqaradi.  Shu  boisdan 
inson  tashqi  vaziyatga  boqliq  bo’libgina  qolmasdan,  balki  tashqi  vaziyatni  uning 
shaxssan o’zi yaratadi, shuningdek, maqsadga muvofiqlashtiradi.  
Bundan  tashqari,  shaxsning  turmushdaga  zaruriy  sharoitlaridan  biri-  bu 
xarakterning  muayyan  darajada  plastikligidir.  Xarakterning  plastikligi  ikki  xil 
ma'no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqarorligi singari mushitga faol 
ta'sir o’tkazishning shartlaridan shisoblanadi.  
Ish-amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun ular o’zgaruvchan 
tashqi sharoitga moslashishlari lozim.  
Xarakterning  plastikligi,  mustashkamligi  uni  shakllantirishining  zaruriy 
sharti  sanaladi.  Xarakterning  barqarorligi,  plastikligi  o’ziga  xos  individual 
xususiyatga ega bo’lib, uni tuzilishining xislati sifatida mujassamlashadi.  
Xarakter  xususiyatlarining  kuchi  va  barqarorliligi  markaziy  tizimga 
boqliqligiga  binoan  muayyan  darajada  shaxs  munosabatlarining  mazmuni  bilan 
belgilanadi.  Biroq  ular  munosabatlar  mazmuniga  boqliqligiga  qaramay,  ba'zan 
yuzaki xususiyatga sham ega bo’ladilar.