Ўzbekiston respublikasi

4. Xarakterning tarkib topishi. 
Psixologiyada  irsiyat  bilan  xarakterining  munosabati  to’qrisida  xilma-xil 
qarashlar mavjuddir (Krechmer, Sheldon va boshqalar). Aksariyat psixologlarning 
e'tirof etishlaricha, organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xislatlarining paydo 
bo’lishidagi  shartlaridan  biri  xisoblanadi,  xolos.  Ma'lumki  xarakter  xususiyatlari 
irsiyatning  biologik  qonuniyatlari  bilan  emas,  balki  ijtimoiy  qonuniyatlar 
tavsiflanadi. Ushbu  masalani  irsiyatga  boqlab  tushuntirishi  gomozigot  egizaklarni 
o’rganish  orqali  inkor  qilinadi,  chunki  ularning  nasliy  xususiyatlari  aynan  bir 
xildir.  Ular  temperament  xususiyatlari  bo’yicha  tubdano’xshash  bo’lsalarda  lekin 
xarakter  xislatlariga  ko’ra  bir-biridan  keskin  farq  qilidilar.  Shuning  uchun 
xarakterning shaxs turmush sharoitiga boqliqligini: a) uning fiziologik asosi sham, 
b)  tashqi  taassurotlar  tizimi  tufayli  vujudga  keladigan  shartli  reflektor  funksional 
sholati sham tasdiqlaydi.  
Xarakter  tarkib  topishi  muayyan  qonuniyatlar  ta'sirida  amalga  oshadi. 
Xarakterning  shar  bir  xislati  shaxs  munosabatlariga  boqliq  bo’lsa  ular  o’z 
navbatida  ijtimoiy  munosabatlar  bilan  belgilanadi.  Nasliy  xususiyatlari  bir  qil 
egizaklarda turlicha ijtimoiy mushitda shar xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu 
sababdan  ijtimoiy  tuzimni  tavsiflovchi  keng  ijtimoiy  munosabatlar  shaxsning 
ijtimoiy  tipik  xususiyatlarigina  emas,  bilki  xarakterning  individual  xususiyatlari 
(xislatlari) tarkib topishiga sham katta ta'sir o’tkazadi.  
Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita boqliq tarzda, oilada, bolalar 
va meshnat jamoalarida shayrixoxlik,  o’rtoqlik, o’zaro yordamlashish, shamkorlik 
yoki,  aksincha,  joshillik,  zolimlik,  badjashillik  kabi  shaxslar  aro  munosabatlar 
trakib  topa  boshlaydi.  Oilaviy  mushit,  undagi  shaxslar  aro  munosabatlar, 
farzanlarning  miqdori,  yoshidagi  farqi,  nizoli  vaziyatlar  ko’rinishi,  ota-ona 
munosabatiga asoslangan sholda xarakterning o’ziga xos xususiyatlari shakllanadi.  

---

17 
 
Bolalar 
boqchasidagi, 
maktabdagi 
shaxslararo 
munosabatlar 
sham 
xarakterning  mashsus  xislatlarini  tarkib  toptiradi.  Meshnat  jamoalarida,  norasimy 
gurushlarda sham xarakter xususiyatlarida sezilarli  o’zgarishlar yuzaga keladi. Ilk 
yoshlik  davrida  shakllangan  xarakter  xislatlari  nishoyat  darajada  barqaror  bo’lib, 
ularga  ayrim  o’zgarishlar  kiritish  juda  qiyin  kechadi.  Shaxsda  mayillarning 
qondirilishi  yoki  qondirilmasligi  bilan  boqliq  sholda  tarkib  topgan  munosabatlar 
o’zining  mustashkamligi  bilan  ajralib  turadi.  Xarakter  xislatlarinig  chuqqurligi, 
barqarorligi, doimiyligi ko’p jishatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga 
boqliq.  Insonning  shaqqoniylik,  meshnatsevarlik  xislatlari  tasadifiy  tarkib 
topmagan  bo’lib,  uning  ongli  qarashlariga,  ishonch  aqidalariga  mos  tushsa,  u 
sholda  shar  qanday  qiyin  sholatlarda  sham  namoyon  bo’laveradi.  Mamlakatimiz 
fuqorolari  xarakterining  kuchi  va  mustashkamligi  ularning  istiqlol  nashidasidadir 
va vatanparvarlik yuksak shis- tuyqusidadir. Shunday qilib, psixikaning individual 
sifat  xususiyatlari  shaxsning  ijtimoiy-tipik  munosabatlari  bilan  qo’shilgan 
taqdirdagina  xarakter  xislatlarini  belgilash  tavsiflash  imkonichti  vujudga  keladi. 
Psixikaning  individual  xususiyatlari  orasida  temperament  xususiyatlari  aloshida 
ashamiyat kasb etadi . Chunki xarakter bilan temperamentning o’zaro munosabati 
ularni  fiziologik  asoslari  bilan  belgilanadi.  Xarakter  xususiyatlarining  tashqi 
jishatdan  namoyon  bo’lib  aynan  shu  tarzda  muayyan  vaqt  mobaynida  kechishi 
dinomik  xususiyat  deyiladi.  Xarakter  xislatlarining  dinomik  xususiyati 
temperament  xususiyatlariga  boqliqdir.  Ana  shu  sholatga  muvofiq  ravishda 
temperament xususiyatlari sham xarakterning ma'lum xislatlarining vaqt davomida 
tashqi namoyon bo’lib o’tishi sham temperament tipiga boqliq.  
Taraqqiyot  va  tarbiyaning  ijtimoiy  sharoitlari  shamda  ularning  psixikaning 
irsiy  individual  xususiyatlari  bilan  o’zaro  munosabati  xarakter  xislatlarini 
to’qridan-to’qri  tavsiflamaydi,  balki  shaxsning  faoliyati  orqali  belgilaydi.  Uning 
faoliyatiga  taalluqli  aynan  bir  xil  ijtimoiy  sharoitda  sham  xuddi  shu  bir  xil  irsiy 
xususityalaridan  turli  xarakter  xislatlari  shakllanadi.  Xuddi  shu  boisdan 
xarakterning  rivojlanishi  shaxsning  faol  faoliyati  jarayonida  uning  xatti-
sharakatlariga  boqliq  tarzda  amalga  oshadi.  Xarakterning  tarkib  topishida  faol 
faoliyatning  roli  shundaki,  xuddi  shu  faol  faoliyatiga  xarakterning  ifodalaydigan 
sharakatning  individual  o’ziga  xos  usullari  tarkib  topadi.  Sharakt  usullarining 
avtomatlashuvi  muayyan  dinomik  streotip  shosil  qilinishi  bilan  boqliq  shartli 
reflektor  funksional  sholatning  mashsulasidir.  Avtomatlashuvining  bir  necha 
turdagi  psixologik  mexanizmlari  mavjud  bo’lib,  ulardan  biri-bu  odatlardir. 
Xarakter xislatlari tarkib topishining mushim shartlaridan biri-bu xislatlarni zaruriy 
xatti-sharakatlarda chidam bilan mashq qilishdan iboratdir.  
Xarakterning  tarkib  topishida  taqlidchanlikning  roli  katta  bo’lib,  sharakt 
usullari  avtomatlashuvining  bosh  manbai  shisoblanadi.  Tarkib  topish  jarayonida 
taqlidchanlikning  ashamiyati  ko’p  jishatdan  ifodali  xatti-sharakatlarning  shaxs 
emosional  (shissiy)  kechinmalariga  ta'siri  bilan  belgilanadi.  Taqlidchanlik  xatti-
sharakat  namunasiga  taqlid  qilish  uchun  mo’ljallangan  shaxs  munosabatlari 
tomonidan  motivlashtirilgandagina  xarakter  xislatlari  shakllantirishning  shartiga 
aylanadi.  

---

18 
 
Xarakterning  shakllanishida  muayyan  psixik  faoliyatga  yaxlit  ob'ektiv  va 
sub'ektiv  mayllik  tarzidagi  ko’rsatma  berish  (ustanovka)  psixologik  mexanizm 
negizida  yuzaga  kelgan  avtomatlashish  mushim  ashamiyat  kasb  etadi.  Ko’rsatma 
(ustanovka)  odatlaridan  farqli  o’laroq,  muayyan  sharakatlarga  tayyor  turishgina 
bo’lib  qolmay,  balki  bilish  jarayonlariga,  xissiy  va  irodaviy  reaksiyalarga  sham 
tayyor turishlikdir.  
Xarakterning  shosil  bo’lishida  nizoli  vaziyatlar  aloshida  ashamiyat  kasb 
etadi.  Xarakter  faqat  murakkab  va  keskin  vaziyatlarda  (sharoitlarda0  yorqin 
namoyon  bo’libgina  qolmasdan,  balki  mazkur  sholatlarda  u  tarkib  sham  topadi. 
Odatda  xarakter  xislatlarining  o’zgarishidagi  individual  farqlar  shaxsning  nizoli 
vaziyatlardan chiqish uchun qanday yo’l-yo’riq topishiga boqliq, binobarin, inson 
sharoitdan  kelib  chiqib,  qanday  xatti-sharakatni  amalga  oshirishga  qaror  qiladi. 
Shunday  qilib,  shaxs  o’zining  butun  shayoti  va  faoliyati  davomida  o’z  xatti-
sharakatlari,  odatlari  bilan  o’z  xarakter  xislatlarini  o’zi  yaratadi  va  ularni 
boshqarishga odatlanadi.