Ўzbekiston respublikasi

2. Psixologiya fanida sezgi nazariyalari 
Tashqi olam xususiyatlari to’qrisidagi va shaxsning o’z gavdasini tuta bilish 
yuzasidan bilimlar, ma'lumotlar, xabarlar va ta'sirotlar manbai  - bu sezgilar bo’lib 
shisoblanadi.  Shuning  uchun  sezgilar  inson  organizmiga,  ya'ni  uning  tana 
a'zolariga tushadigan axborotlarning asosiy kanali (yo’li) sanalib, ular tashqi dunyo 
shamda  ichki  tana  a'zolari  to’qrisidagi  xabarni  bosh  miya  katta  yarim  sharlari  va 
bosh miyaning tarkiblariga yetkazib turadi, xuddi shu boisdan inson o’zini qurshab 
turgan makro mushitni orientirlash (mo’ljallash) imkoniyatiga egadir.  

---

36 
 
Agarda  mazkur  kanallar  berk  bo’lib  qolgan  taqdirda,  sezgi  organlari  zarur 
axborotlar  bilan  ta'minlamaydi,  binobarin,  ongni  shukm  surish  imkoniyati  o’z-
o’zidan yo’qoladi.  
Psixologiya  fanida  shunday  ilmiy  dalillar  mavjudki,  mabodo  inson 
axborotlarning  shaxobchasidan  mashrum  bo’lsa,  u  sholda  u  uyqu  sholatiga 
sho’nqiydi.  Masalan,  tasodifan  teri-tuyush  sezgilari  patologiyaga  uchrasa  unda 
odam  (ko’pincha  vaqtincha, muvaqqat)  ko’rish, eshitish, shid  sezishdan  mashrum 
bo’lishi mumkin. Mabodo axborotlar tuzatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida 
buzidsa,  kar  yoki  ko’r  bo’lib  qolsa,  u  taqdirda  uning  aqliy  rivojlanishida  keskin 
to’xtalish (vaqtincha orqada qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usul yoki 
uslubga  o’rgatilsa  tabiiy  ravishda  mavjud  kamchiliklarning  o’rnini  to’ldirib 
bo’lmaydi.  
Sezgini  bunday  tarzda  tushuntirilishiga  nisbatan  shar  xil  munosabatlar 
psixologiya tarixida mavjud bo’lib ularning shech qaysisi asosiy manba ekanligiga 
shubsha bilan qarashga moyildirlar. Shozir ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib 
o’tamiz va shaqiqiy moshiyatini ochib berishga intilamiz.  
Nemis faylasufi Xristian Volf "Rasional psixologiya" (1732 yil) va "Emperik 
psixologiya"  (1734  yil)  kitoblarida:  ongning  ichki  sholati,  aqliy  fikr  yuritishga 
qobiliyatlilik  tabiiy  moddiy  asos  zamiridan  kelib  chiqib,  tashqi  olamdan  kelib 
tushadigan  axborotlar  shaxobchasiga,  ya'ni  sezgi  kanaliga,  shech  qanday  boqliq 
ematushuntirishga  sharakat  qildi.  Sezgilarga  mana  bunday  yondashish 
nazariyotchisi  "fanga  rasionalizm"  tushunchasi bilan  birga kirib  keldi. X. Volf  va 
uning  tarafdorlari  psixik  jarayonlar  (sezgi,  idrok,  xotira  va  boshqalar)  murakkab 
ijtimoiy  -  tarixiy  taraqqiyot  mashsuli  emas,  degan  qoyani  ilgari  surdilar.  Shuning 
bilan  birga  "Ong",  "Aql"  tarixiy  evolyusiya  natijasi  emas  deb,  inson  psixikasiga 
o’zgacha  yondashib,  uni  izoshlab  berish  mushkul  bo’lgan  "birlamchi"  xususiyat 
ekanligini tushuntirishga intildilar.  
Mazkur  nazariyaga  asoslangan  psixologlar  insonning  sezgilari  uning  tashqi 
olam bilan boqlab turuvchi birdan-bir shaxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib 
yetdilar  va  voqeilikni  mana  bunday  tarzda  izoshlashga  sharakat  qildilar:  go’yoki 
sezgilar  insonni  tashqi  olamdan  ajratib  turadilar,  ular  atrof-mushit  o’rtasidagi 
bartaraf  qilib  bo’omaydigan  devor  shisoblanadilar.  Berkli,  Yum,  I.  Myuller, 
Gelmgols  singari  olimlar  sezgi  organlarining  "spesifik  energiyasi"  nazariyasini 
ishlab  chiqdilar  Bu  qoyaning  asoschisi  sifatida  Iogann  Myuller  qat'iy  pozisiyada 
turib,  uni  butun  vujudi  bilan  shimoya  qilishga  intildi.  Ushbu  nazariyaga  binoan, 
shar  qaysi  sezgi  a'zosi  xoshz  quloq,  xosh  til,  xosh  teri  bo’lishidan  qat'iy  nazar, 
tashqi dunyoning ta'sirini aks ettirmaydi, atrof mushitda bo’lib turgan real, yaqqol 
jarayonlar  yuzasidan  axborotlar  berishga  qobil  emas,  faqat  u  tashqi  ta'sirdan 
shaxsiy  jarayonlarning  qo’zqatuvchisidan  turtki  oladi,  xolos.  Mazkur  nazariyaga 
ko’ra,  shar  bir  sezgi  a'zolari  o’zining  "spesifik  energiyasi"ga  ega,  shar  qanday 
ta'sirddan  qo’zqaladi.  Masalan,  ko’zni  bosib,  unga  elektr  toki  bilan  ta'sir  qilib 
ko’rilsa, unda yoruqlik sezgisi shosil  qilinadi; quloqqa elektr qo’zqatuvchisi bilan 
ta'sir o’tkazilsa, u sholda tovush sezgisi vujudga keladi.  

---

37 
 
Binobarin,  sezgi  a'zolari  tashqi  ta'sirni  aks  ettirmaydi,  balki  ulardan,  ya'ni 
ularning  ta'siridan  qo’zqaladi,  xolos.  Inson  shech  qachon  tashqi  voqe,  yaqqol 
dunyoning  ob'ektiv  ta'sirlarni  idrok  qilmaydi,  balki  sezgi  a'zolari  faoliyatida 
o’zlarining shaxsiy sub'ektiv sholatlarini aks ettiradi.  
Mazkur  nazariyaga  binoan,  inson  ob'ektiv  dunyoni  idrok  qila  olmaydi,  u 
sub'ektiv  jarayonlarni  aks  ettiradi,  oqibat  natija  "dunyo  element"  (mayda  qism) 
larni  idrok  qilish  vujudga  keladi.  Psixologiya  tarixida  "sub'ektiv  idealizm"  degan 
yo’nalish  sham  yuzaga  kelgan  bo’lib,  ungacha,  "inson  faqat  o’zi"nigina  biladi, 
xolos. Undan tashqari shech narsa shukm surishi mumkin emas. Bu nazariya o’ziga 
xos qoyaga ega bo’lib, fan tarixida "solipsizm" (yagona "Men") nomini olgan edi.