Ўzbekiston respublikasi


 Sezgi turlarining psixologik tavsifi



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/42
tarix11.05.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#86749
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   42
g‘oziyev e. umumiy psixologiya. 2-kitob

6. Sezgi turlarining psixologik tavsifi 
Psixologiya  fanida  uchta  katta  gurush  (turkum)ga  ajratilgan  sezgilar 
(eksteroreseptiv,  prioreseptiv,  interoreseptiv)  o’z  navbatida  quyidagi  turlarga 
bo’linadi:  
1. 
Ko’rish sezgilari.  
2. 
Eshitish sezgilari.  
3. 
Shid bilish sezgilari. Eksteroseptiv 
4. 
Ta'm bilish sezgilari 
5. 
Teri sezgilari.  
6. 
Muskul-sharakat (kinestetik).  
7. 
Statik sezgilar Proprioseptiv 
8. 
Organik sezgilar. Interoseptiv 
 
6.1. Ko’rish sezgilari. 
 
Inson  tomonidan  rang  va  yoruqlikni  sezish  ko’rish  sezgilari  tarkibiga  kirib, 
seziladigan ranglar esa xromatik va axromatik turlarga bo’linadi.  


52 
 
Psixofiziologik  qonuniyatga  binoan  yoruqlik  nurlari  uchburchak  shisha 
prizma orqali o’tib singanda shosil bo’ladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, 
ular  kamalak  ranglar  shisoblanadi  va  tarkibiga  qizil,  zarqaldoq,  sariq,  yashil, 
shavorang, ko’k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Biroq mazkur ranglarning turlari, 
ko’rinishlari tabiatda  xilma-xil  va  nishoyatda ko’pdir. Odatda oq  rang,  qora  rang, 
kul rang va ularning turlicha ko’rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.  
Ko’rish  sezgilarining  organi-ko’z  shisoblanib,  u  ko’z  soqqasi  va  undan 
chiqib  keladigan  ko’ruv  nervlaridan  tashkil  topgandir.  Ko’z  soqqasini  tashqi 
tomirlari va to’r pardalari o’rab turadi. Tashqi pardaning tiniq bo’lmagan oq qismi 
sklera yoki qotgan, qattiq parda deb nomlanadi, uning old tomoniga joylashagn bir 
muncha qavariq qismi tiniq muguzparda bo’lib, uning oldingi qismi rangdor parda 
deb  ataladi.  Mazkur  pardaning  rangiga  binoan,  uning  tovlanishiga  qarab, 
odamlarda ko’z ko’k, qora, sariq jilo beradi va ularni biz ko’k ko’z, qo’y ko’z, qora 
ko’z  va  shokazo  deb  ataymiz.  Rangdor  pardaning  o’rta  qismida  yumaloq  teshik 
mavjud bo’lib, biz uni  qorachiq  deb ataymiz. Xuddi  shu teshik orqali ko’z ichiga 
yoruqlik  nurlari  kiradi.  Kelayotgan,  tushayotgan,  ajrayotgan  yoruqlikning  ozligi 
yoki ko’pligiga qarab, qorachiq kengayishi yoki torayishi jarayonlari shukm suradi.  
Ko’zlarning  uchunchi  pardasi  to’r  parda  deb  nomlanib,  u  ko’z  soqqasining 
deyarli butun ichki yuzasini  qoplaydi. Qorachiq bilan rangdor pardaning orqasida 
ikki  tomoni  qavariq,  tiniq  jism  ko’z  gavshari  joylashgan  bo’ladi,  yoruqlik  nurlari 
unda  to’planib,  so’ng  sinadi  va  to’r  pardaga  narsa  yoki  jismning  aksi,  surati 
tushadi.  Xalqa  shakldagi  kipriksimon  muskulning  uzayishi  yoki  qisqarishi  tufayli 
gavshar yo yassilanadi yoki qavariq sholigi keladi (jism ko’zdan uzoqlashtirilganda 
gavshar  yassilanadi,  ko’zga  yaqinlashtirilganda  esa  u  shar  shakliga  kiradi).  Ko’z 
gavsharining  mazkur  shosiyati  tufayli  xosh  uzoqda,  xosh  yaqinda  bo’lmasin, 
narsalarning  aksi  gavshardan  o’tib,  so’ng  to’r  pardasiga  tushaveradi.  Ko’z 
soqqasining  gavshar  bilan  to’r  parda  o’rtasidagi  butun  ichki  yuza  shishasimon 
jismi deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqlik bilan qoplangan bo’ladi.  
To’r parda rang va yoruqlikni sezish uchun mushim ashamiyatga ega bo’lib, 
unda  ko’ruv  nervining  tarmoqlari  joylashgandir.  Ushbu  tarmoqlarning  chekkada 
uchlarida  tayoqchalar  va  kolbachalar  deb  ataladigan  maxsus  nerv  shujayralari 
mavjuddir.  Inson  ko’zining  to’r  pardasi  130  millionga  yaqin  tayoqcha  va  7 
millionga  yaqin  kolbacha  bor  deb  taxmin  qilinadi.  Kolbachalar  yordami  bilan 
xromatik  (kunduzgi)  ranglar  ko’riladi,  xolos.  Tayoqchalar  yoruqlikni  yaxshi 
sezuvchan  bo’lib,  xira  va  qoronqi  paytlarda  o’z  funksiyasini  bajaradi,  axromatik 
ranglarni aks ettiradi.  
To’r  pardaning  eng  sezgir  joyi-  sariq  doqning  asosan  kolbachalar  bilan 
to’lgan markaziy chuqurchasi shisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, xuddi 
shuni  shammadan  ravshanroq  ko’ramiz.  Ob'ektga  tik  qarash  natijasida  ko’z 
muskullari  unga  qaratiladi  va  aks  ettiriluvchining  surati  sariq  doqga  tushadi, 
bunday tarzdagi ko’rish to’qridan ko’rish deyiladi. Agarda narsalarning surati sariq 
doqdan  tashqarida,  ya'ni  to’r  pardaning  bir  joyida  rang  va  yoruqlikni  sezadigan 
tayoqchalar  va  kolbachalar  mavjud  emas,  bu  ko’ruv  nervining  ko’z  soqqasidan 
chiqish joyi bo’lib, u yoruqlikdan ta'sirlanmaganligi uchun ko’r doq deb ataladi.  


53 
 
Odam  ko’zi  ranglarni  taxminan  380  millimikrondan  780  millimikrongacha 
uzunlikdagi  to’lqinlarning  ta'sirida  sezadi:  1)  780-610  qizil  rang;  2)  610-590 
zarqaldoq; 3) 590-575 sariq; 4) 560-510 yashil; 5) 480-470 shavo rang; 6) 470-450 
ko’k rang; 7) 450-380 binafsha rang seziladi. a) Ko’rish sezgilarining xossalari: 
1.  Rangni toni (150 ga yaqin tuslari).  
2.  Ochiqlik (qora bilan oq rangda 200 gacha tus ajratiladi).  
3.  Rangning ravshanligi (600 ga yaqin).  
4.  Rangning quyuqligi (tongning yaqqolligi).  
5.  Ranglarning aralashib ketishi (turli uzunliklardagi yoruqlik nuri)  
 
b) Ko’rish sezgisi jarayoni: 
Uch rangli sezish nazariyasi: 
1. 
1756 yilda M. V. Lomonosov asosiy qoidalarini bayon qilib bergan; 
2. 
100 yildan keyin nemis fizigi G. Gelmgols uni to’la isbotlab bergan.  
3. 
Ushbu  nazariyaga  binoan,  to’r  pardaning  kolbachalarida  uchta  asosiy 
element  mavjuddir,  ulardan  birining  qo’zqalishi  qizil  rang  sezgisini  ikkinchi 
birining  qo’zqalishi  yashil  rang  sezgisi  va  uchunchi  birining  qo’zqalishi  binafsha 
rang  sezgisi  shosil  qiladi.  Nazariyaga  ko’ra,  yoruqlik  to’lqinlari  birdaniga  uchta 
elementni  bir  xilda  qo’zqatsa,  oq  rang  sezgisini  vujudga  keladi.  Lekin  yoruqlik 
to’lqinlari  ikki  yoki  uch  elementga  ta'sir  qilsa-yu,  ammo  bu  ta'sir  bir  tekis 
kechmasa, 

sholda 
sezuvchi 
elementlardan 
shar 
birining 
qanchalik 
qo’zqalganligiga qarab, shar xil rang sezgilari namoyon bo’ladi.  
 Shozirgi  zamon  psixologiyasida  ranglarni  sezish  yolqiz  to’r  pardasidagi 
jarayonlar bilangina emas, balki miya po’stida yuzaga keladigan boshqa jarayonlar 
bilan  sham  boqliq  ekanligi  to’qrisidagi  ma'lumot  mavjuddir.  Zamonaviy 
ma'lumotlarga binoan, tayoqchalarda ko’rish purpuri degan maxsus modda borligi 
isbotlangan.  Ko’zga  yoruqlik  ta'sir  etganda  ko’rish  purpuri  kimyoviy  yo’l  bilan 
parchalanib,  tarkibiy  qismlarga  bo’linadi  va  mazkur  jarayon  ko’rish  nervini 
qo’zqatib,  yoruqlik  sezgisi  qosil  qiladi,  qoronqilikda  esa  purpur  o’z  funksional 
sholatini qayta tiklaydi.  
v) Ko’rish sezgilarida maxsus shodisalar.  
1. 
Rang kontrast (kuchsizlanish tufayli).  
2. 
Shapko’rlik.  
3. 
Rang ajrata olmaslik (traxoma)-kunduzgi va tungi shayvonlar.  
 

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə