Ўzbekiston respublikasi

UChINChI BO’LIM 
BILISh JARAYoNLARI 
 
V BOB 
SEZGI 
 
1. Sezgi to’qrisida umumiy tushuncha 
Jashon  psixologiyasi  fanida  to’plangan  ma'lumotlarning  ko’rsatishicha, 
sezish  oddiy  psixik  bilish  jarayoni  shisoblanib,  moddiy  qo’zqatuvchilarning 
muayyan  reseptorlarga  bevosita  ta'sir  etishi  orqali  real  olamdagi  narsa  va 
shodisalarning  ayrim  xususiyatlarini  va  shuning  bilan  birga,  inson  organizmining 
(uning  a'zolarining)  ichki  sholatlarini  aks  ettirishdan  iborat  bilishning  dastlabki 
bosqichidir.  
Sezgi  biosfera  va  noosferada  sharakatlanuvchi  jamiki  narsalarning,  xosh 
mikro,  xosh  makro  tuzilishidan  qat'iy  nazar,  sezgi  organlariga  ta'sir  qilish 
mashsulasining sodda obrazlar, timsollarning ayrim tarkibiy xususiyatlar tariqasida 
aks  etishidir.  Inson  atrof-mushitdagi  moddalar  shaklini,  sharakatlar  ko’rinishini, 
ularning xossalarini o’ziga xos xususiyatlarini sezgi organlari yordamida, sezgilar 
orqali biladi, xolos.  
Sezgilar to’qrisidagi ilmiy ta'limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, 
tarkibiy  qismlari,  xususiyatlari,  shakllari,  sharakati  birlamchi  shisoblanib 
sezgilarning  o’zi  esa  tashqi  va  ichki  qo’zqatuvchilarning  sezgi  a'zolariga  ta'sir 
etishining mashsulidir. Ma'lumotlarning ko’rsatishicha, sezgilar moddiy (ob'ektiv) 
borliqning, voqeilikning shaqqoniy tasvirini in'ikos qiladi, binobarin moddiy olam 
qanday  ko’rinishga,  shaklga,  xususiyatga  ega  bo’lsa  ular  xuddi  shundayligicha 
shech o’zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.  
Psixologiyada 
sezgilarning 
fiziologik 
asosini 
va 
mexanizmlarini 
qo’zqatuvchilarning  o’ziga  mutlaq  mos  (adekvat)  bo’lgan  analizatorlar  ta'siri 
natijasida  yuzaga  keluvchi  asab  (nerv)  jarayoni,  uning  tizimi,  tuzilishi  tashkil 
qiladi.  Fiziologlar  va  psixologlarning  ta'limotlariga  ko’ra  analizatorlar  uch  o’zaro 
uzviy  uyqunlikka  ega  bo’lgan  tarkibiy  qismlardan  iboratdir.  Sodda  qilib  talqin 
qilinganda mazkur tarkiblar quyidagi ketma-ketlikdagi tuzilishdir:  
1) 
tashqi  kuch-quvvatni  (energiyani)  asab  (nerv)  jarayoniga  aylantirib 
beruvchi periferiya qismdan, ya'ni reseptordan; 

---

33 
 
2) 
analizatorlarning  pereferiya  qismini  markaziy  qism  bilan  boqlovchi 
afferent (markazga intiluvchi asab tolasi), o’tkazuvchi asab yo’llaridan; 
3) 
periferiya  qismlaridan  keluvchi  nerv  impulslari  (sharakatlari)  qayta 
ishlanuvchi  analizatorlarning  miya  po’stidagi  qismlaridan  (uchastkalaridan) 
iboratdir.  
Boshqacha  so’z  bilan  aytganda,  periferik  nervlarning  uchlari  (ko’z,  quloq, 
teri, burun kabilar), ta'sirotnii eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv 
tolalari, analizatorlarning orqa va bosh miya markazlari analizatorni tashkil qiladi.  
Jashon  psixologiyasi  fanining  so’nggi  yutuqlari  shamda  atamalariga  binoan 
sezgilar  quyidagicha  klassifikasiya  qilinadi  (ushbu  tasniflanishning  dastlabki 
ko’rinishi ingliz olimi Ch. Sherringtonga taaluqlidir): 
1) 
tashqi  mushiidagi  narsa  va  shodisalarning  xususiyatlarini  aks 
ettirishga  moslashgan  shamda  reseptorlarga  tananing  sirtqi  qismiga  joylashgan 
sezgilar, ya'ni eksterioreseptiv sezgilar (reseptorlar); 
2) 
ichki tana a'zolari sholatlarini in'ikos etuvchi shamda reseptorlari ichki 
tana a'zolarida, to’qimalarida joylashgan sezgilar, ya'ni interoreseptiv sezgilar; 
3) 
tanamiz  va  gavdamizning  sholati  shamda  sharakatlari  shaqida 
ma'lumot  (axborot,  xabar)  beruvchi,  muskullarda,  boqlovchi  paylarda, 
mushaklarda  joylashgan  sezgilar,  ya'ni  proprioreseptiv  sezgilar.  Birinchi  turkum 
sezgilarni  ko’rish,  eshitish,  shidlash,  teri-tuyush,  ta'm-maza,  kabi  turlar  tashkil 
qiladi.  Ko’rish  380  dan  770  gacha  millimikron  diapazondagi  elektromagnit 
nurlardan  iborat  jarayondir.  Eshitish  esa  tebranish  chastotasi  16  dan  to  20000 
gacha bo’lgan tovush to’lqinlaridan iboratdir. Ko’rish sezgilari bosh miya po’stini 
tepa  burmasining  qismidan  joy  egallagandir.  Teri-tuyush,  sharakat  sezgilari  miya 
po’stini markaziy burmasining orqa qismidan o’rin olgandir.  
Endi  sezgilar  klassifikasiyasi,  moshiyati  va  uning  negizlari  yuzasidan 
kengroq  muloshaza  bildiramiz.  A.  R.  Luriyaning  fikricha,  interrereseptiv  sezgilar 
asl, tub ma'nodagi sezgilar emias, balki emosiyalar bilan sezgilar o’rtasidagi oraliq 
sezgilar  sifatida  namoyon  bo’ladi.  Psixologiya  fanida  mazkur  sezgilarning 
sub'ektiv ravishda paydo bo’lishi yetarli darajada chuqur o’rganilmagan, xuddi shu 
bois ular "noma'lum shislar" doirasiga kiritilgandir. Ular to’qrisidagi bilimlar bilan 
tanishish,  o’zgarib  borishlarini  tekshirish  "kasalliklarning  ichki  manzarasi"ni 
ifodalab  berishda  mushim  rol  o’ynashi  mumkin.  Ichki  organlarning  xastaligida 
vujudga keluvchi mazkur sholatlar ichki kasalliklarni diagnostika qilishda aloshida 
ashamiyat kasb etishi turgan gap (A. R. Luriya tadqiqotlaridan).  
Bunday  xususiyatli  ixtiyorsiz  sezgilar  insonda  juda  erta  uyqonadi,  shuning 
bilan  birga  ularning  ifodalanishi  o’ziga  xos  shakllarga  egadir.  Chunonchi,  ular 
"oldindan  shis  qilish"  tariqasida  paydo  bo’lib,  shatto  inson  ularni  ta'riflab  berish 
imkoniyatiga  qodir  emas,  ko’pincha  ushbu  kechinmalar  tush  ko’rishda  qaysidir 
kasallik shuruj qilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini o’tmaydi, xolos.  
Ular  insonning  kayfiyatida,  emosional  reaksiyalari  o’zgarishida  ko’zga 
tashlanadi, bolada esa shatti-sharakatning keskin o’zgarishiga sabab bo’ladi.  
Chunki,  bola  o’z  tana  a'zolaridagi  ichki  sholatlarning  o’zgarishini  anglash, 
sezish, shis qilish uquviga  ega  emas, xuddi shu tufayli undagi  shatti-sharakatning 

---

34 
 
umumiy  o’zgarishi  belgilaridan  buni  sezish  mumkin.  Bu  shodisalarning  yorqin 
misoli  sifatida  quyidagi  voqelikni  tashlil  qilamiz:  bola  o’z  ichki  interoreseptiv 
sezgilarini  namoyoish  qilish  maqsadida  "kasal"  bo’lib  qolgan  qo’qirchoqini 
parvarish  qila  boshlaydi.  Interoreseptiv  sezgilarning  ob'ektiv  ashamiyati  juda 
yuqori, chunki ular ichki jarayonlarni o’zaro o’rin almashtirish balansini ta'minlab 
turishning asosi shisoblanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, ular organizmlardagi 
jarayonlarni o’zaro o’rin almashib turishining gemostazi (borqarorligi) deb ataladi. 
Ichdan  paydo  bo’ladigan  signallar  xatti-sharakatni  vujudga  keltiradi,  stress, 
zo’riqish,  affekt  sholatlarini  yo’qotish  (bartaraf  qilish,  pasaytirish),  tuqilib 
kelayotgan  mayllarni  esa  qoniqtirishga  yo’naltirishgan  bo’ladi.  Oqibat  natijada, 
ichki tana a'zolarining faoliyatini izdan chiqish sholati yuz berishi mumkin. Xuddi 
shu  sababdan  tibbiyot  psixologiyasida  interoreseptiv  sezgilar  sham  mushim  rol 
o’ynaydi.  Somatik  va  visperal  jarayonlar,  rushiy  sholatlar  (psixosomatika) 
o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish imkonini yaratadi.  
Interoseptiv  sezgilarning  fiziologik  mexanizmlari  interosepsiya  bilan 
birgalikda K. M. Bikov, V. N. Chernigovskiylar tomonidan atroflicha o’rganilgan. 
Bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqqan 
sholda sharshlab berilgan.  
Proprioreseptiv  sezgilar  tana  dvigatel  ipparatining  va  gavdaning  fazodagi 
sholati  to’qrisida  signallar  bilan  ta'minlab  turadi.  Ular  inson  sharakatining 
regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar.  
Periferik reseptorlar muskullarda, paylarda va bo’qimlarda joylashgan bo’lib, 
maxsus  tanachalari  shakliga  egadirlar.  Mazkur  tanachalar  Puchchini  tanachalari 
deb ataladi.  
Tanachalarda 
vujudga 
keluvchi 
qo’zqatuvchilar 
muskullarining 
taranglashuvi natijasida va bo’qimlar sholatining o’zgarishida, nerv tolalari (iplari) 
yordamida  orqa  miyaning  orqa  ustunidagi  (stolbasidagi)  oq  suyuqliklarga 
yetkaziladi. qo’zqovchilar Burdax va  
Goll  yadrosining  quyi  bo’limlariga  yetib  keladi  va  undan  po’st  osti 
tugunlaridan  o’tib,  bosh  miya  katta  yarim  sharining  qoronqilashgan  zonasida  o’z 
sharakatini yakunlaydi.  
Proprioreseptorla  sharakatining  afferent  asosi  ekanligi  A.  A.  Orbeli,  P.  K. 
Anoxin (shayvonlarda), N. A. Bernshteyn (odamlarda) tomonidan o’rganilgan.  
Psixologik  ma'lumotlarga  ko’ra, gavdaning  fazodagi  sholati  sezgirligi  statik 
sezgilarda o’z ifodasini topadi. Unigng markazi ichki quloq kanallarida joylashgan 
bo’lib o’zaro bir-biriga perpendikulyar bo’shliqda tutash sholatda yotadi. Masalan, 
yuosh sholatining o’zgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshadi:  
a) o’zgarish endolimfa suyuqligiga boqliq qo’zqalish; 
b) eshitish nervi; 
v) vestibulyator nerv; 
g) bosh miya po’stining chakka bo’lmasi; 
d) miya apparatiga o’tadi.  
Vestibulyator  sezgirlik  apparati  qurish  bilan  bevosita  aloqada  bo’lib,  fazoni 
orientirlash  jarayonida  ishtirok  etadi.  Masalan,  avtomabilning  yo’ldan  o’tishi 

---

35 
 
(qatnovi),  qalin  o’rmonni  kesib  o’tish  payti  va  shakazo.  Xuddi  shunday  sholat 
uchishda sham yuzaga kelishi mumkin. Patologiya sholatida sham xuddi shunday 
jarayonga duch kelinadi.  
Ekstroreseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashqari intermodal nospesifik 
sezgi  turkumlariga  sham  ajratiladi.  Masalan,  eshitish  organi  (a'zosi)  orqali 
sekundiga 10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar 
yordamida (miya qopqoqi, tirsak, tizza uchlari orqali) payqash - vibrasiya sezgirlik 
deyiladi.  Masalan,  karlarning  tovushlarning  idrok  qilishi,  pianinoni  ushlab  turish, 
pol yoki mebelning sharakati kabilar.  
Odatda  vibrasion  sezgirlik  intermodal  sezgi  deb  sham  nomlanadi. 
Intermodalning boshqa bir ko’rinishi mana bunday sholatda namoyon bo’ladi: 
a) shid, ta'm va maza sezgilarida; 
b) o’ta kuchli tovushda, o’ta yorqin yoruqlikda; 
v)  tricheminal,  ya'ni  uch  xil  ta'sirning  uyqunlashgan,  integrativ  sholatida 
kabilar.  
Sezgining  nospesifik  shakli  -  terining  foto  sezgirligi  ranglarning  nozik 
jilolarini ajratish, qo’l uchlari bilan sezish orqali ro’yobga chiqadi.  
Terining  foto  sezgirligi  A.  N.  Leontev  tomonidan  kashf  qilingan  bo’lib,  bu 
narsa  ko’pgina  sholatlarga  oqilona  yondashish  imkoniyatini  vujudga  keltiradi. 
Ushbu kashfiyot qo’l uchiga yashil va qizil rangli yoruqlik yuborish orqali dunyo 
yuzini ko’rgan. Rang signallarining oqriq qo’zqatuvchilar bilan munosabati qiyosiy 
jishatdan  olib  borilganda,  insonni  faol  mo’ljallash  (orientirlash)  jarayonida  uning 
qo’l  uchi  terisiga  kelib  tushadigan  rang  nurlarini  farqlashga  o’rgatish  mumkin 
ekan.  Psixologiya  fanida  trening  foto  sezgirligi  tabiati  shali  yetarli  darajada 
o’rganilgani  yo’q.  Shunga  qaramasdan,  talamitik  tizim  va  po’st  ostining 
qo’zqalganida  asab  tizimi  shamda  teri  ektodermlaridan  kelib  chiqqan,  atrofga 
yoyilgan  (tarqalgan),  rudimentlar  yoruqlik  sezish  elementlari  maxsus  sharoitda 
muaffaqiyatli  sharakat  qiladi.  Ko’pincha  "oltinchi  tuyqu,  shissiyot"  sharofat  bilan 
inson  tomonidan  "masofa"ni  sezish,  ko’r  odamlarda  to’siqni  shis  qilish  ushbu 
jarayon  uchun  yorqin  misol  bo’la  oladi.  Eshtimol,  yuz  terisining  issiq  shavo 
to’lqinlarini  idrok  qilish,  to’siq  oraliqida  mavjud  bo’lgan  tovush  to’lqinlarini 
(tebranishlarini)  o’zida  aks  ettirish  terining  foto  sezgirligini  ilmiy  jishatdan 
izoshlashga muayyan negiz (asos) bo’lib xizmat qilish mumkin.