Ўzbekiston respublikasi


 Sezgilarning reseptor va reflektor nazariyalari



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/42
tarix11.05.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#86749
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   42
g‘oziyev e. umumiy psixologiya. 2-kitob

3. Sezgilarning reseptor va reflektor nazariyalari 
Sezgilarning reseptor nazariyasiga ko’ra, reseptor yoinki sezgi a'zolari ularga 
ta'sir  qiluvchi  qo’zqatuvchilarga  nisbatan  sust  (passiv)  javob  qaytaradi,  sezgilar 
sharakatga qarama-qarshi turuvchi  sust jarayondir, sharakatning  o’zi  esa  aksincha 
faol (aktiv)dir.  
Shozirgi davrda sezgilarning reseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonining 
fiziologik  mexanizmini  ochib  berishga  yaroqsiz  ekanligini  qator  tadqiqotchilar 
tomonidan ishonchli omillarga suyangan sholda ta'kidlab o’tilgandir.  
Sezgi  jarayonining  faol  (aktiv)ligini  tan  oluvchi  nazariya  -  sezgilarning 
reflektor nazariyasi deb ataladi.  
Ushbu  fikrni  asoslash  uchun  misollarga  murojaat  etaylik  va  shayvonot 
olamida aks ettirishni tashlil qilib ko’raylik. Shayvonlar va jonivorlarning sezgilari 
sust (passiv) xususiyatga emas, balki tashqi olam ta'sirining biologik ashamiyatga 
molik  jishatlarini  faol  (aktiv)  ravishda  ajratgan  sholda  xatti-sharakatni  amalga 
oshiradilar.  
Masalan,  bolari  (asalari)  bir  xil  turkumdagi  gullarga  nisbatan  aralash 
sholdagi  gullarga  faol  (aktiv)roq  javob  reaksiyasini  bildiradi;  qirqiy  irish-chirish 
shidlariga,  undan  ko’ra  suv  o’tlarining  ildizlari  shidiga  chaqqon  sharakat  qiladi. 
Mushuk  sichqonning  qitirlashiga  e'tiborini  kuchaytiradi,  lekin  xuddi  shunga 
o’xshash kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo sham qilib qo’lmaydi.  
Bu  omillar  shuni  ko’rsatib  turibdiki,  birinchidan,  sezgilar  faollik  (aktivlik) 
xususiyatiga  ega,  ikkinchidan,  ularning  vujudga  kelishida  sharakat  tarkiblari 
ishtirok etadi.  
AqShlik psixolog Neffning ta'kidlashicha, mikroskop ostiga olib teriga igna 
sanchilsa,  xuddi  shu  uchastkada  (maydonda)  reflektor  sharakat  reaksiyalari 
kuzatilgan; tomirning  qisilishi, teri galvanik refleks (KGR), gosho ko’z sharakati, 
bo’yin  muskullarining  taranglashuvi,  qo’lning  sharakat  reaksiyasi  sodir  bo’lishi 
mumkin.  
Jashon  psixologlari  tomonidan  narsalarning  murakkab  tomonlarini  tanish, 
farqlash  sharakatning  ishtirokisiz  amalga  oshmasligi  ta'kidlab  o’tilgan.  Masalan, 
ko’zni  yumib  jismni  farqlash  uchun  qo’l  bilan  uni  paypaslash  kerak,  aks  sholda 
uning  sholati,  shakli,  qattiq  yoki  yumshoqligi,  qadir-budurligini  bilib,  sezib 
bo’lmaydi.  


38 
 
I.M.Sechenovning  fikriga  ko’ra,  jismni  ko’z  bilan  idrok  qilish  uchun  ko’z 
o’sha  narsani  "qidirsin",  faqat  shundagina  maqsadga  muvofiq  sharakat  yuzaga 
chiqqan  bo’ladi.  Shozirgi  davrda  psixologiya  fanida  ko’z  sharakatlari  nazariyasi 
ishlab  chiqilgan  bo’lib,  ular  va  makro  va  mikro,  ixtiyoriy  shamda  ixtiyorsiz 
ko’rinishlarga  ajratiladi.  Ular  quyidagi  nomlar  bilan  ifodalanadi:  konvergent, 
divergent,  gorizontal,  vertikal,  siklofuzion,  torsion,  version,  vergent,  sakkadik, 
tremor,  dreyf,  fliki  kabilar.  Ko’z  sharakati  yordami  bilan  fazoda  o’rin  almashib 
turgan  jismlarni  tanish,  bilib  olish  va  identifikasiyalash  amalga  oshiriladi.  Ko’z 
sharakatlari  uch  juft  tashqi  muskullari,  ya'ni  miya  bosh  suyagining  III,  IV  va  VI 
juft  nervlari  orqali  ro’yobga  chiqadi.  Ko’zning  mikro  va  makro  sharakatlari 
sezgining mexanizm rolini bajarish imkoniyatiga ega.  
Eshitish sezgisi eshitish va tovush apparatlari tarkiblarining yaqin ishtirokida 
vujudga  keladi.  Shunday  qilib,  yuqoridagi  muloshazalarga  ko’ra,  elementlar 
(sodda)  faol  reflektor  jarayoni,  shuningdek,  murakkab  faol  reseptor  faoliyat 
jarayoni (paypaslash, suratga tikilish kabilar) mavjud bo’lib, sezgilarning vujudga 
kelishini ta'minlab turadi.  
Psixologik  ma'lumotlarning  tashliliga  ko’ra,  faol  sharakatning  shar  qaysisi 
sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir.  
 

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə