Ўzbekiston respublikasi

6. Qobiliyat nazariyalari talqini 
Rus  psixologi  A.  G.  Kovalev  o’z  tadqiqotlarida  qobiliyatning  tabiati  va 
tashxis  qilish  yo’llarini  tekshirishga  muvaffaq  bo’lgan.  Muallifning  ta'rificha, 
qobiliyat  deganda  birorta  xususiyatning  o’zini  emas,  balki  inson  shaxsining 
faoliyat  talablariga  javob  bera  oladigan  va  shu  faoliyatda  yuqori  ko’rsatkichlarga 
erishishni ta'minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki sintezini tushunish kerak. 
Uning ta'kidlashicha,  qobiliyatning  tuzilishida tayanch va yetakchi xususiyatlarni, 
va  nishoyat,  muayyan  fonni  yoki  yordamchi  xususiyatlarni  farq  qilish  kerak. 
Shamma qobiliyatlar uchun asosiy, tayanch xususiyati kuzatuvchanlik- ko’ra bilish 
ko’nikmasidir.  Uning  yetakchi  xususiyati  ijodiy  tasavvur  qilishdir.  A.G.Kovalov 
yordamchi  xususiyatlar  qatoriga  xotira  (u  faoliyat  talablariga  muvofiq  ravishda 
o’ziga  xos  ko’nikishga  ega),  emosionallik,  ya'ni  shis-tuyquga  beriluvchanlik  (bu 
xususiyat shaxsning faolligini oshiradi).  
Muallif  ta'kidlashicha,  ilmiy  mavshumlash  qobiliyatning  ikki  darajasini 
farqlash  imkonini  beradi:  reproduktiv  aks  ettirish  darajasi.  O’z  qobiliyati 
rivojlanishining  birinchi  darajasida  turgan  shaxs  bilimlarni  juda  moshirlik  bilan 
o’zlashtiradi, faoliyatni o’rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. 
Ikkinchi  darajada  turgan  inson  esa  yangilik  yaratishga  qodir  bo’ladi.  Psixologiya 
fanida  qobiliyat  to’qrisida  gap  ketganda  uchta  o’ziga  xos  konsepsiya  mavjudligi 
ta'kidlanadi.  A.  G.  Kovalev  asarida  bayon  qilinishicha,  ulardan  biri,  qobiliyat 
shaxsning biologik jishatidan determinlashgan, ya'ni biologik jishatdan boqlangan 
xususiyatlaridir, qobiliyatning ro’yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy 
fondga  boqliq,  deb  tushuntiriladi.  XIX  asrda  F.  Galton,  XX  asrda  Kotslar  talant 
irsiydir,  faqat  imtiyozli  tabaqalarning  vakillarigina  boy  irsiy  merosga  ega 
bo’ladilar, degan xulosaga keladilar.  
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari, qobiliyatni butunlay shayot va tarbiyaning 
ijtimoiy  sharoiti  belgilaydi, deb  uqtiriladi.  Masalan, Gelvesiy  o’z  davrida,  tarbiya 
yordamida geniy yaratsa bo’ladi, degan edi. Amerikalik olim U. Eshbi, insonning 
qobiliyati  yashab  turgan  davrida  stixiyali  ravishda  o’zidan  o’zi  va  ongli  tarzda 
ta'lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o’laroq masalalarni echish 
uchun  tegishli  dastlabki  rejalar  va  dasturlar  vujudga  keladi.  Fiziologik  olimlar 
miyaning  tuzilishidan  individual  xususiyatlar  bo’lsa,  bu  shol  miyaning 
funksiyalarida o’z aksini topmasligi mumkin emas, deb qayd qilinadi.  
A.G.Kovalev  ta'kidlashicha,  qobiliyatning  uchunchi  konsepsiyasining 
tarafdorlari ancha to’qri pozisiyada turadilar. So’ngi nazariyada qilinishicha, tabiiy 

---

30 
 
kuchlar,  zeshn  nishonalari  va  qobiliyatning  rivojlanishi  uchun  qulay  ijtimoiy 
sharoit  mavjud  bo’lishi  kerak.  Muallif  zeshn  nishonalari  deganda  anatomik-
fiziologik  xususiyatlardan  ko’ra,  ko’proq  psixologik-fiziologik  xislatlarni 
tushunish  kerakligini  uqtiradi.  Zeshn  muayyan  bir  faoliyatga  (maxsus  qobiliyat) 
yoki  shamma  narsaga  nisbatan  ustuvorlik  qiziquvchanlikda  (umumiy  qobiliyat) 
moyillikda va intilishda ko’rinadi.  
A.G.Kovalev Edison fikriga asoslanib ("bunda faqat 1 foizgina geniy bo’lsa, 
99 foiz ter to’kish bo’lgan"), shamma buyuk kishilar baqoyat meshnatsevarlikka va 
katta ishchanlikka ega bo’lganlari sholda, shatto nerv tizimsi tabiiy kuchsiz bo’lsa-
da,  sub'ektiv  ravishda  o’z  yutuqlarini  qobiliyatdan  emas,  balki  meshnatdan  deb 
basholaganlar. 
Qobiliyatning rivojlanishi va shakllanishi, birinchidan, ma'lum bir faoliyatga 
moyillik  yoki  intilish  borligiga  va  faoliyat  natijalarining  sifatiga  qarab,  tegishli 
tabiiy  zeshn  nishonalarini  aniqlash  yo’li  bilan,  ikkinchidan,  mutaxassis 
rashbarligida  tizimli  faoliyatga  jalb  etish  orqali  shaxsning  tabiiy  xususiyatlarini 
chiniqtirish  va  rivojlantirish  yo’li  bilan,  uchunchidan,  umumlashgan  aqliy 
operasiyalarni  shakllantirish  yo’li  bilan,  to’rtinchidan,  o’quvchining  maxsus 
qobiliyatini  kamol  toptirishni  jadallashtirishni  ta'minlovchi  shaxsni  shar 
tomonlama  rivojlantirish  yo’li  bilan,  beshinchidan,  shaxsning  faollik  alomatlarini 
tarbiyalash  yo’li bilan, oltichidan,  o’quvchilarga  nisbatan  individual  munosabatda 
bo’lishni umumiy talablar bilan to’qri qo’shib olib borishdir.  
A.G.Kovalevning  ta'rificha,  adabiy  ijodga  qobiliyat  shaxs  iste'dodining 
badiiy  tipiga tegishli bo’lib, badiiy tipdagi  qobiliyatning shamma  ko’rinishlaridan 
uni  ajratib  turadigan  o’ziga  xos  sifatlarga  sham  egadir.  Uning  ta'kidlashicha, 
umuman qobiliyat va xususan adabiy ijodga xos qobiliyat murakkab bo’lib, uning 
tuzilishida shar xil xususiyatlar yoki tarkiblar (jabshalar) mavjud. Bu jabshalarning 
biri yetakchi, boshqalari tayanch xususiyatlar, uchunchilari esa sermashsul faoliyat 
uchun  zarur  bo’lgan  muayyan  bir  fonni  tashkil  qiladi.  Adabiy  qobiliyatda  uch 
tomonni  mujassamlashtirish  mushim  ashamitga ega:  o’tkir kuzatuvchanlik, kuchli 
ijodiy tasavvur, til vositasida ko’rgan va ravshan tasavvur etgan narsalarni tasvirlay 
olish.  Muallif  muloshazasiga  qaraganda,  adabiy  qobiliyatning  tayanch  xususiyati 
yumshoq  ko’ngillilik  va  ta'sirchanlikdir.  Ta'sirchanlik  deganda  idrokning  jonliligi 
va  o’tkirligini,  emosional  iltifotgo’ylikning  naqadar  kuchliligini  tushunish  kerak. 
Ijod uchun yolqiz ko’ra bilish qobiliyatning o’zi kamlik qiladi, ko’rganlarni qayta 
o’zgartira  bilish,  kuzatilayotgan  narsani  boshqa  shayotiy  taassurotlar  bilan  fikran 
boqlay olish sham mushimdir.  
Kuzatilayotgan  narsalar  va  ayniqsa  yaratilayotgan  obrazlarni  qobiliyatida 
namoyon  bo’ladi  shamda  bu  adabiyotda  ko’pincha  ichdan  ko’rish  qobiliyati  deb 
ataladi.  
Adabiy 
qobiliyatni 
tekshirish-shuni 
ko’rsatadiki, 
o’quvchilarning 
qobiliyatlari  qobiliyatsizlaridan, V.P.Yagunkovaning  ma'lumotlari  bo’yicha, idrok 
qilishning  aniqligi  va  xotirasi  bilan,  yangi  original  obraz  va  syujetlar  tuzishdagi 
tafakkur  kuchi  va  tasavvur  bilan,  ijodiy  vaziyatning  yengilgina  yuzaga  kelishi 
bilan,  so’z  boyligi  va  til  sezgisi  bilan  farqlanadilar.  Ba'zi  birlarida  voqeilikka 

---

31 
 
muloshazali  mantiqiy  munosabatda  bo’lish  ustun  tursa,  boshqalarida  obrazli 
emosional  munosabat  ustundir,  uchinchilarida  esa  bularning  sham  ikkisi 
mujassamdir.  V.  P.Yagunkova  sinaluvchilarning  adabiy  qobiliyatini  tashxis 
qilishda quyidagi ko’rsatkichlarni mezon tariqasida oladi, chunonchi, a) idrok etish 
va  xotiraning  aniqligi;  b)  emosional  ta'sirchanligi;  v)  tasavvurning  kuchi  va  jonli 
tilni shis qilish kabilar.  
S.P.Kudryaseva  tadqiqotida  ilk  o’spirinning  adabiy  qobiliyati  ikki  tipga 
ajratiladi:  adabiy-tanqidiy  tip  va  badiiy-ijodiy.  Birinchi  tip  badiiy  asarlarni 
tushunchalar  asosida  tashlil  qilishning  o’sganligiga  e'tibor  qilinadi.  Ikkinchi  tip 
adabiy asarlarni o’qish vaqtida va adabiy mavzuga bayon yozishda shayajonlanish 
va ijodiy yondashishga ashamiyat qaratiladi.  
V.A.Kruteskiy mamavzutik qobiliyat tuzilishiga quyidagilarni kiritadi: 
1) 
qobiliyatda  bolalarning  mamavzutik  materialni  qabul  qilishi 
borasidagi qobiliyatiga mamavzutik ob'ektlar, munosabat va amallarni shakl sholga 
keltirib  idrok  qilish  mamavzutik  materialga  o’ziga  xos  "yiqma"  analitik-sintetik 
ishlov berish qobiliyatini qayd qilish lozim; 
2) 
qobiliyatli o’quvchilarning fikrlashi quyidagilar bilan: a) miqdoriy va 
fazoviy munosabatlar, sonlar va belgilar simvolikasi soshalarida mantiqiy fikrlash 
qobiliyati;  b)  mamavzutik  materialni  tez  va  keng  umumlashtira  olish;  v) 
mamavzutik  muloshazalar  jarayonida  qisqacha  aqliy  xulosalar  yordamida 
fikrlashga  moyillik;  g)  fikrlash  jarayonlarining  nishoyatda  moslashuvchan  va 
sharakatchanligi;  d)  yechishda  ravshanlik,  soddalik,  rasionallik  va  ixchamlikka 
intilish; 
3) 
mamavzutik axborotni xotirada saqlash va shokazo.  
Mamavzutik  qobiliyatning  borligini  taxmin  qilishga  asos  bo’ladigan  tashqi 
alomatlarni belgilash mumkin.  
Muallif taxminicha, bular quyidagilar: 
1) o’quvchining mamavzutikaga oid ochiq-oydin qiziqishini namoish qilishi, 
xech  kim  majbur  qilmasdan,  o’zining  bo’sh  vaqtini  sarflab,  mamavzutika  bilan 
bajoni dil shuqullanishga moillik: 
2)  muayyan  mamavzutik  ko’nikma  va  malakalarni  odatdagidan  kichikroq 
yoshda o’zlashtirish qobiliyati: 
3) mamavzutikani o’zlashtirish soshasida tez siljib borish: 
4) mamavzutik taraqqiyot va yutuqlarning yuqori darajasi.  
Mamlakatimiz  psixologi  M.  G.  Davletshin  texnikaviy  qobiliyat  ustida 
tadqiqot  ishlari  olib  borgan  yetakchi  mutaxassis  xisoblanadi.  Muallif  texnikaviy 
qobiliyat  deganda  shaxsning  individual  psixik  xususiyatlaridan  tuzilgan  shunday 
o’ziga  xos  birikmalarni  tushunadiki,  u  shaxsning  texnikaviy  faolityaga  yaroqlilik 
darajasini va u bilan muvaffaqiyatli ravishda shuqullana olishini anqlaydi.  
M.G.Davletshin  sham  ananaviy  yo’ldan  borib,  texnikaviy  qobiliyatni  ikkita 
o’sha  nomdagi  tipga  ajratadi  shamda  etaksi  tayanch  xususiyatlarini  o’zgarishsiz 
qoldiradi.  Lekin  boshqalardan  farqli  o’laroq  yetakchi  xususiyatlar  rivojlangan 
texnikaviy fikrlash va fazoviy tasavvurdan iboratdir.  

---

32 
 
Uning talqinicha, texnikaviy iste'dodli shaxs bo’lishi uchun unda: a) amaliy 
jishatdan fashmli: b) texnik moslamalarni tashlil qila olish qobiliyati: v) narsalarni 
montaj  qilib  qismlardan  butun  shosil  qila  olshi  qobiliyati  bo’lishi  shart.  M.  G. 
Davletshin  texnikaviy  iste'dod  ko’rsatkichlarini  an'anaviy  basholashni  tan  olgan 
sholda 
(ko’z 
bilan 
chamalash, 
fazoviy 
tasavvur, 
texnikaviy 
tashlil, 
konstruksiyalash  qobiliyati)  o’zining  original  yondashuvini  ishlab  chiqqan. 
Texnikaviy  qobiliyat  darajasini  tashxis  qilish  uchun  tekshirishlarda  ishlab 
chiqilgan eksperimental masalalarning to’qqizta seriyasidanfoydalanadi.