Ўzbekiston respublikasi

5. Qobiliyat va talantlarning tabiiy shartlari 
Odatda  qobiliyatlar  insonga  shaxsning  barcha  individual  psixologik 
xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tuqma ravishda tayyor sholda berilmaydi, balki 
shayot  davomida  va  faoliyat  jarayonida  shakllanadi.  Ilmiy  psixologiya 
qobiliyatlarning  tuqmaligi  nazariyasini  inkor  etib,  shaxs  qobiliyatlarining 
noma'lum  tabiiy  omillar  tomonidan  azaliy  belgilanishi  to’qrisidagi  tasavvurlarga 
qattiq zarba beradi.  
Shuni  uqtirish  joizki,  qobiliyatning  tuqmaligini  inkor  qilish  mutlaq 
xususiyatga ega emas, albatta. Lekin  qobiliyatning tuqma ekanligini tan olmaslik, 
miya  tuzilishi  bilan  boqiq  differensial  xususiyatlarning  tuqmaligini  inkor  qiladi 
degan  so’z  emasdir.  Layoqat  esa  qobiliyatning  tabiiy  zamini  sifatida  faoliyatda 
mushim rol o’ynaydi. Layoqat deb qobiliyatlar taraqqiy etishining dastlabki tabiiy 
sharti  sifatida  namoyon  bo’ladigan  miya  tuzilishining,  sezgi  a'zolari  va 
sharakatlarning  morfologik  shamda  funksional  xususiyatlari  aytiladi.  Tuqma 
layoqat  jumlasiga  nozik  shid  sezish,  binobarin,  bilish  analizatorlarining  aloshida 
yuksak  sezgirligi  muvofiqdir.  Aloshida  yakka  shaxs  ma'lum  tabiiy  layoqatga  ega 
bo’lsa,  u  sholda  o’ziga  taalluqli  qobiliyatlarni  rivojlantirish  nisbatan  yengil 
kechadi.  Insonlarning  kasbiy  qobiliyati  ular  layoqatlarining  rivojlanishi 
mashsulidir.  
Layoqat  ko’pqirrali  psixik  shodisa  bo’lganligi  tufayli  faoliyat  talablarining 
xususiyatiga  boqliq  ravishda  bir  xil  layoqatlar  negizida  shar  xil  qobiliyatlar 
rivojlanishi kuzatiladi.  
Layoqatning  tuzilishi  va  mashsuldorligi  namoyon  bo’lishiga  qaraganda, 
uning  nuqsonlari  shaqida  ilmiy  ma'lumotlar  miqdori  ko’pdir.  Shozirgi  davrda 
qobiliyat  taraqqiyotining  dastlabki  tabiiy  shartlari  moshiyati  yuzasidagi  farazning 
ozmi  yoki  ko’pmi  mashsuldorligi  to’qrisida  muloshaza  yuritish  mumkin. 
F.I.Gallning  ta'limoticha,  shaxsning  barcha  qobiliyatlari,  "aql"  va  "shissiyot 
sifatlari miya yarim sharlarida o’zining qat'iy markazlariga egadir. Uning fikricha, 
kalla  suyaklari  miyaning  cho’nqir  joylariga  aniq  mos  tushish  lozim.  Gall 
tomonidan  miyaning  maxsus  "  frenologik"  (yunoncha  pxren  "aql"  to’qrisidagi 
ta'limot  degan  ma'no  anglatadi)  xaritasi  tuzilgan  bo’lib,  unda  bosh  suyagi  27 
bo’lakka  ajratilgan.  Go’yoki  shar  bir  bo’lakka  muayyan  psixik  sifat  mos  tushadi. 

---

28 
 
Shuningdek, layoqatning  miya oqirligiga boqliqligi  shaqidagi  faraz sham noto’qri 
ekanligi  ayon  bo’lib  qoladi.  Shaxs  layoqatlari  miya  burmalarining  soni  bilan 
belgilanadi degan taxmin sham o’z tasdiqini topmadi.  
XX  asrning  ikkincha  yarmida  paydo  bo’lgan  layoqatni  miyaning 
mikrotuzilishi  va  sezgi  a'zolari  bilan  boqlovchi  faraz  eng  mashsuldor  bo’lib 
shisoblanadi.  Miya  shujayralarini  tadqiq  etish  iste'dodlari  shaxs  nerv 
shujayralarining  morfologik  va  funksional  xususiyatlarida  farq  borligini  aniqlash 
mumkinligi faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining ayrim differensial 
xususiyatlari  shamda  oliy  nerv  faoliyatining  tiplari  o’rtasida  boqliqlik  mavjudligi 
to’qrisida faraz sham shaqiqatga yaqindir.  
Rus psixologi B. M. Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati 
tiplarining xislatlari ta'siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat 
xususiyatlari  paydo  bo’lishini  aniqlashga  urinishgan.  Jumladan,  nerv  tizimsining 
aloshida sezgilari ma'lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.  
Ta'kidlangan  xususiyatlar  oliy  nerv  faoliyati  umumiy  tipining  sifatlariga  va 
belgilariga  mansubdir.  Ammo  qobiliyatlarning  tabiiy  asoslarini  nerv  tizimsining 
porsial  (xususiy)  deb  nomlanadigan  xislatlari  bilan  boqlanuvchi  farazlar  yanada 
ko’proq  eshtimol  darajasiga  egadir.  Qobiliyatning  tabiiy  sharti,  layoqat  nerv 
tizimsining tuzilishi va funksiyalarining xususiyatlari tarkibida ekanligi, bu shodisa 
barcha  morfologik  va  fiziologik  sifatlari  singari  umumiy  genetiga  qonunlariga 
bo’ysunish  farazining  shaqqoniyligini  dalillaydi.  F.  Galtonning  (Angliya)  irsiyat 
qonunlari  to’qrisidagi  qoyasi  qobiliyatning  tabiiy  shartlangan  xususiyatlari 
tavsifini  ochib  bera  olmaydi,  chunki  unda  dalilga  mushtoj  juda  ko’p  o’rinlar 
mavjuddir.  Shuning  uchun  qobiliyat  tabiatini  biologik  irsiyatdan  emas,  balki 
turmush  mushitining  nasldan-naslga  o’tishidan  qidirish  maqsadga  muvofiqdir. 
Agarda  insonning  taraqqiyoti  ijtimoiy  tarixiy  qonunlar  bilan  boshqarilishi  tan 
olinar  ekan,  qobiliyatining  taraqqiyoti  biologik  irsiyat  qonunlariga  bo’ysunishi 
to’qrisida gap bo’lishi mumkin emas.  
Yuqoridagi  muloshazalarga  asoslangan  sholda  qobiliyat  va  layoqatlar 
muayyan tabiiy zaminga boqliq bo’lsa-da, lekin ular faqat tabiatning in'omi emas, 
balki insoniyat tarixiy taraqqiyotining bebasho (qimmatli) mashsulidir. Xuddi shu 
bois  qobiliyatlarning  namoyon  bo’lishi  shaxslar  tomonidan  ijtimoiy  eshtiyojlarini 
qondirish  davomida  ijtimoiy  shartlangan  bilimlar  va  ko’nikmalarni  tarkib 
toptirishning  yaqqol  usullariga  bevosita  boqliqdir.  Shuning  uchun  qobiliyatlar 
taraqqiyotining  uzluksiz  ta'lim  tizimiga  boqliq  ekanligi  ta'kidlab  o’tish  mushim 
ashamiyatga  ega.  Shaxs  qobiliyatlarini  rivojlantirishda  barqaror,  turqun,  kasbi 
mashsus  qiziqishlar  mushim  omillar,  vositalar  tariqasida  xizmat  qiladi.  Maxsus 
qiziqishlari  inson  faoliyatidagi  u  yoki  bu  soshaning  (tarmoqning)  mazmuniga 
nisbatan intilishidan iborat shaxsiy fazilat, ichki turtki, sharakatlantiruvchi kuchdir. 
Bunday  maxsus  qiziqishlar  turlicha  faoliyat  bilan  kasbiy  tayyorgarlik  sifatida 
shuqullanishi moyilligiga o’sib o’tadi.  
Bilishga  oid  qiziqish  (fan  asoslarini  egallashga  yo’naltirilgan  ichki  turtki) 
faoliyat usullarini amaliy jishatdan  o’zlashtirib olishni va yangi vaziyat, sharoitga 

---

29 
 
ko’chirishni taqozo qiladi, raqbatlantiradi shamda shaxsda o’zini o’zi boshqarishni 
ta'minlashga yordam beradi.  
Qobiliyatning  rivojlanishi  shaxsning  tarkib  topishi  bilan  uzviy  uyqunlikka 
ega bo’lib, inson kamoloti har ikkala omilning birikuvchi talab qiladi.  
Iste'dodli  o’quvchilar  va  talablar  shakllanishi  ijtimoiy  mushit,  ijtimoiy 
institutlar, ma'naviyat asoslari shamda o’zini o’zi namoyon etish, o’zini o’zi kashf 
qilish,  o’zini  o’zi  rivojlantirish  asosida  amalga  oshishi  odatiy  ijtimoiy  psixologik 
qonuniyat tariqasida xizmat qiladi.