Ўzbekiston respublikasi


 Talantning paydo bo’lishi va tuzilishi



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/42
tarix11.05.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#86749
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   42
g‘oziyev e. umumiy psixologiya. 2-kitob

4. Talantning paydo bo’lishi va tuzilishi. 
Talantning  ijtimoiy  tarixiy  tabiiy  nuqtai  nazardan  talqini  qobiliyatlar 
taraqqiyotining  yuksak  bosqichi  ekanligidan  dalolat  beradi.  Talant  (yunoncha 
talanton  qimmatbasho,  noyob  narsa,  irsiy,  tabiiy  xislat  degan  ma'no  anglatadi) 
muayyan 
faoliyatning 
muvaffaqiyatli 
va 
ijodiy 
ravishda 
bajarilishini 
ta'minlaydigan  qobiliyat  shamda  iste'dodlar  majmuasidan  (yiqindisidan)  iborat 
individual  xususiyatdir.  Psixologik  adabiyotlarda  unga  turlicha  ta'rif  berishiga 
qaramay,  ularda  asosiy  belgilar  ta'kidlab  o’tiladi,  chunonchi,  shaxsga  qandaydir 
murakkab  meshnat  faoliyatining  muvaffaqiyatli,  mustaqil  va  original  tarzda 
bajarish  imkonini  beradigan  qobiliyatlar  majmuasiga  talant  deyiladi.  Talantning 
asosiy belgilari:  
a)  muvaffaqiyatni  ta'minlash;  b)  faoliyatni  mustaqil  bajarish;  v)  originallik 
unsurining mavjudligi; g) qobiliyat shamda iste'dodlar yiqindisidan iborat ekanligi; 
d)individual psixologik xislatligi; ye) ijtimoiy turmushni o’zgartiruvchi, yaratuvchi 
imkoniyatligi kabilar.  
Talant  sham  qobiliyatlarga  o’xshash  ijodiyotda  yuksak  mashoratga, 
muvaffaqiyatga  erishish  imkoniyati  shisoblanib,  ijodiy  kutilmasi  (yutuq) 
insonlarning  ijtimoiy  tarixiy  turmush  shart-sharoitlariga  boqliqdir.  Jamiyatda 
talantli shaxslarga nisbatan  mushtojlik sezilsa, bunday insonlarning kamol  topishi 
uchun  zarur  ob'ektiv  va  sub'ektiv  shart-sharoitlar  yaratilsa,  bunday  vaziyatda 
barkamol  odamlarning  shakllanishiga  imkoniyat  tuqiladi.  Shuning  uchun  jashon 
sivilizasiyasi,  fan  va  texnikasi,  san'at  va  adabiyot,  moddiy  va  ma'naviy 
madaniyatini  yaratishning  (ichki  rushiy)  imkoniyati  shisoblanmish  talant 
progressning sharakatlantiruvchi omilidir. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
bosqichlarida  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoitlarning  yetishmasligi  tufayli  ko’pchilik 
talant soshiblari o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish imkoniyatlaridan mashrum 
bo’lgandir.  
Mamlakatimizning  yaqin  o’tmishida  chorizm  mustamlakachilik  siyosatida, 
qataqon  yillarida  qanchalab  talantli  davlat  va  jamoat  arboblari,  betakror  fan, 
madaniyat,  adabiyot  namoyandalari  o’z  imkoniyatlarini  ro’yobga  chiqarishga 
erisha olmay dunyodan ko’z yumdilar.  
Bu-bizning moziyimiz, achchiq shaqiqatimiz, turmush voqeligimiz, dinomik 
xususiyatli  ko’ngil  armonimiz,  borliqqa  aql-zakovat  bilan  munosabat  bo’lishning 


26 
 
ilmiy  psixologik  mezonidir.  Talantlarning  uyqonish  (tuqilish)  ijtimoiy  shart-
sharoitlarga boqliq bo’lganligi, tufayli mustaqil mamlakatimizda talantli yoshlarga 
nisbatan  yuksak  eshtiyoj  sezmoqda,  bu  narsa  yaqqol  ko’rinib  turibdiki,  shunday 
mezonga  loyiq  shaxslar  mavjud  va  ular  kelajagi  buyuk  davlatimiz  poydevori 
shisoblanadilar.  
Talant  qobiliyatlar  yiqindisi  yoki  ularning  majmuasidan  iborat  bo’lishiga 
qaramay,  aloshida  olingan  yakka  qobiliyatni  shatto  u  taraqqiyotning  yuksak 
bosqichiga erishgan, yorqin ifodalansa sham, u bilan tenglashtirish mumkin emas. 
Bu  omilga  asos  bo’lib,  XX  asrning  20-30  yillarida  Moskvalik  psixologlar 
tomonidan  olib  borilgan  fenomenal  qoyat  o’tkir,  noyob  (nodir)  xotiraga  ega 
bo’lgan  insonlarni  tekshirish  natijalari  shisoblanadi.  Esda  olib  qolish  qobiliyati 
(estrada  sashna  artisti)  shech  kimda  shubsha  tuqdirmagan  bo’lsa-da,  lekin  xotira 
ijodiyotning  muvaffaqiyati,  mashsuldorligi  omillaridan  biri  ekanligi  to’qrisida 
xulosa  chiqarishga  olib  kelgan.  Ma'lumki,  shaxsning  yaratuvchanlik  faoliyatida 
aqlning  epchilliga,  boy  fantaziya,  kuchli  iroda,  barqaror  xarakter,  turqun 
qiziqishlar,  sermashsul  bilish  jarayonlari,  motivasiya,  yuksak  shis-tuyqular  va 
boshqa  psixologik  sifatlar  ustuvor  ashamiyat  kasb  etadi.  Shuni  unutmasligimiz 
o’rinliki, noyob xotiraga ega bo’lgan ajoyib yozuvchilar, rassomlar, kompozitorlar, 
yuristlar, jamoat arboblarining nomlari mashshurdir.  
Psixologik ma'lumotlarni umumlashtirilgan sholda ikki xil xususiyatli fikrni 
aloshida  ta'kidlab  o’tish  talant  tuzilishini  yengilroq  tushunish  imkoniyatini 
yaratadi: 
1) 
talant  -  bu  shaxs  psixik  xislatlarning  shunday  murakkab 
birikmasidirki,  uni:  a)  aloshida,  yagona  maxsus  qobiliyat  bilan;  b)xotiraning 
yuksak  mashsuldorligi  orqali;  v)  shatto  noyob  (kamyob,  nodir)  sifat  tariqasida 
o’lchab bo’lmaydi; 
2) 
shaxsda  u  yoki  bu  qobiliyatning  mavjud  emasligi  shamda  yetarli 
darajada  taraqqiy  etmaganligi  talantning  murakkab  tarkibiga  kiruvchi  boshqa 
qobiliyatlarning  jadal  takomillashuvi  orqali  ularning  o’rni  bosib  yuborishi 
(kompensasiya qilishi) mumkin.  
Moskvaning  Umumiy  va  pedagogik  psixologiya  instituti  xodimlari 
tomonidan o’quvchilarning talanti iste'dod tushuncha negizida o’rganilgan.  
Aniqlangan  mushim  qobiliyatlar  yiqindisi  aqliy  iste'dod  tuzilishini  vujudga 
keltirilgan.  Ilmiy  tadqiqotchilarning  fikricha,  yuksak  iste'dod  quyidagicha 
bosqichlardan  iborat  bo’lishi  mumkin:  a)  bunday  shaxsning  birinchi  xususiyati-
ziyraklilik,  shaylik,  jiddiy  faoliyatni  bajarishga  tayyor  turishlikdir;  b)  shaxsning 
ikkinchi  xususiyati-uning  meshnatga  tayyorligi  (meshnatga  moyilligi,  meshnatga 
intilishi, meshnatning eshtiyojga aylanishi)dir;  
v)  insonning  uchunchi  xususiyati-unda  tafakkur  xususiyatlari  va  fikr 
yuritishning  tezligi,  aqlning  tartibliligi,  tashlil  va  umumlashtirishning  yuqori 
imkoniyatlari,  aqlning  mashsuldorligidir.  Ma'lumotlar  tashlilining  ko’rsatishicha, 
maxsus  iste'dod  tuzilishi  yuqoridagi  sifatlardan  tashqari,  aniq  faoliyat  talablariga 
muvofiq keluvchi bir qator qobiliyatlar bilan to’ldiriladi.  


27 
 
Talant  o’zining  umumiy  va  maxsus  sifatlari  yiqindisi  bilan  ijodiy  yutuq 
imkoniyatining  ayniyatidir.  Talant  mashoratning  dastlabki  sharti  shisoblansa-da, 
lekin ular bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Talant-katta, ijodiy va zo’r 
meshnat  mashsulasidir.  Meshnat  esa  shayotiy  tajriba,  ko’nikmalarning  zaruriy 
majmuasi  manbaidir.  Ijodiyotning  sharti-bu  shayotiy  tajriba,  zaruriy  ko’nikma  va 
malakalar  yiqindisining  mavjudligidir.  Ijodiy  faoliyat  talantning  ajralmas  qismi 
shisoblanib, bunda rushlanish deb nomlangan psixologik sholat aloshida ashamiyat 
kasb  etadi.  Rushlanish  esa  faoliyat  mashsuldorligi  ortishiga  qaratilgan  ijodiy 
lashzadan iboratdir. Talant imkoniyat tariqasida psixologik shodisa shisoblansa, u 
sholda mashorat-shaqiqatga aylangan imkoniyat gavdalanishidir. Psixologik nuqtai 
nazardan shaqiqiy mashorat-bu shaxs talantining faoliyatda namoyon bo’lishidir.  
 

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə