Ўzbekiston respublikasi

4. Sezgilarning umumiy qonuniyatlari va sezgirlik 
Sezgilar  o’zlariga  adekvat  (mos)  bo’lgan  qo’zqatuvchilarni  aks  ettirish 
shakllaridan  biri  shisoblanmish  bilish  jarayonlaridir.  Ko’rish  sezgisining  adekvat 
qo’zqatuvchisi  shavo  to’lqini  uzunligi  380  dan  770  millimikron  diapazondagi 
elektromagnit  nurlanishidan  iboratdir.  Bu  elektromagnit  nurlanishlar  ko’rish 
analizatorlarida  ko’rish  sezgisini  vujudga  keltiruvchi  nerv  (asab)  jarayoniga 
aylanadi.  
Eshitish sezgilari tebranish chastotasi 16 dan to 20000 gacha bo’lgan tovush 
to’lqinlari  ta'sirining  reseptorlarda  aks  etishidir.  Taktil  sezgilari  mexanik 
qo’zqatuvchilarning  teri  yuzasida  ta'siri  natijasida  shosil  bo’ladi.  Karlar  uchun 
aloshida  ashamiyatga  ega  bo’lgan  tebranishni  aks  ettirish  sezgilari  narsalarning 
tebranishlarini  in'ikos  qilish  orqali  yuzaga  keladi.  Boshqa  turdagi  sezgilar  sham 
o’zlarining  maxsus  qo’zqatuvchilariga  egadirlar.  Lekin  sezgilarning  turli 
ko’rinishlari faqat o’zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumiy 
xususiyatlari  bilan  sham  tavsiflanadilar.  Sezgilarning  ana  shu  xususiyatlariga  - 
sifatlari, jadalligi, davomiyligi va fazoviy lakolizasiyasi kiradi.  
Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgi turlaridan 
farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o’zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari 
tovushning  balandligi,  tembri,  qattiqligi  bilan  tafovutlanadi,  ko’rish  sezgilari  esa 
ranglarning  quyuqligi,  jilosi,  tovlanishi,  toni  va  boshqa  shu  kabilar  bilan 
farqlanadi.  Sezgilarning  sifat  jishatidan  ko’p  turliligi  materiya  sharakati 
shakllarining turli-tumanliligining aks ettirishidir.  
Sezgilarning  jadalligi  ularning  miqdoriy  tavsifidan  iborat  bo’lib,  ta'sir 
qilayotgan  qo’zqatuvchining  kuchi  va  reseptorning  funksional  sholati  bilan 
belgilanadi.  

---

39 
 
Sezgilarning  davomiyligi  ularning  vaqtinchalik  tasniflanishidan  iboratdir. 
Sezgilarning  davomiyligi  sham  sezgi  a'zolarining  funksional  sholati  bilan, 
shuningdek, qo’zqatuvchining ta'sir qilish vaqti shamda jadalligi bilan o’lchanadi.  
Qo’zqatuvchi sezgi asosida ta'sir qilishi bilan darshol sezgi shosil bo’lmaydi, 
balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu  qisqa vaqt sezgining 
latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlari uchun shar xil fursatda 
kechadi.  
Masalan,  taktil  sezgilari  uchun  latent  davri  130  millisekund,  oqriq  sezgilari 
uchun esa 370 millisekundga to’qri keladi, maza-ta'm sezgisi esa til yuzasiga ta'sir 
etilgandan  so’ng  50  millisekundgacha  vaqt  oraliqida  shosil  bo’ladi.  qo’zqatuvchi 
ta'sir qila boshlashi bilan bir davrda shosil bo’lmaganidek, qo’zqatuvchining ta'siri 
to’xtashi bilan bir vaqtning o’zida sezgi yo’qolmaydi.  
Vasholanki,  sezgilarning  inersiyasi  (sezgilarning  saqlanishi)  ta'siridan 
keyingi shodisasi deb ataladigan narsada namoyon bo’ladi. Ko’rish sezgisi ba'zi bir 
inersiyaga  ega  bo’lib,  ko’rish  sezgisining  ta'siri  to’xtashi  bilan  darshol  yo’qolib 
ketmaydi.  qo’zqatuvchi  ta'sirining  izi  ketma-ket  keluvchi  obrazlar  deb  ataladigan 
shodisa  sifatida  saqlanib  qoladi.  Psixologiyada  ko’zning  to’r  pardasida  rangni 
sezadigan uch xil xususiyatli element bor deb taxmin  qilinadi. qo’zqalish jarayoni 
shosil  bo’lganda,  ular  toliqadilar  va  sezgirliklari  ancha  kamayadi.  qizil  rangga 
qarab  turganimizda  ko’z  to’r  pardasidagi  qizil  rangni  qabul  qiluvchi  element 
boshqalarga nisbatan ortiqroq toliqadi, shuning uchun ko’z to’r pardasining xuddi 
shu  joyiga  qizil  rangdan  so’ng  oq  rang  ta'sir  etadigan  bo’lsa,  qolgan  ikkita  qabul 
qiluvchi element ortiqroq sezgirlikka ega bo’ladi va biz ko’z qarshimizda ko’kish 
yashil rangni ko’ramiz.  
Eshitish  sezgilari  sham  ketma-ket  obrazlarga  ega  bo’lishi  mumkin.  Chunki 
quloqni  bitiradigan  qattiq  ovoz  yoki  tovush  bilan  birga  yuzaga  keladigan  noxush 
sezgi, ya'ni bu "quloq"ning shanqillashidir. Eshitish analizatoriga bir necha sekund 
davomida  ta'sir  etadigan  bir  qator  qisqa  tovush  impulslaridan  so’ng  ular  tutash 
sholda  yoki  bir  oz  pasaytirilgan  tarzda  idrok  qilina  boshlaydi.  Agar  bu 
tovushlarning  ta'sirini  modellashgtirish  mumkin  bo’lganda  edi,  ana  shunday 
shodisani  kuzatish  imkoni  yuzaga  kelardi.  Bu  shodisa  tovush  impulsining  ta'siri 
to’xtaganidan  keyin  uchraydi  shamda  tovushning  impulsi  jadalligi  va 
davomiyligiga boqliq ravishda bir necha sekund mobaynida davom etishi mumkin.  
Boshqa  analizatorlarda  sham  xuddi  shunga  o’xshash  shodisalarni  kuzatish 
mumkin. Masalan, sharorat, oqriq va maza sezgilari sham qo’zqatuvchining ta'siri 
to’xtagandan so’ng bir necha muddat oraliqida davom etaveradi.  
Sezgilar  uchun  qo’zqatuvchining  fazovy  lokalizasiyasi,  qo’zqatuvchining 
fazoda o’rin egallashi bilan tavsiflanadi. Distant, ya'ni masofa reseptori tomonidan 
amalga oshiriladigan fazoviy analiz bizga qo’zqatuvchining fazodagi o’rni shaqida 
ma'lumot beradi.  
Kontant sezgilar: taktil, oqriq, maza badanning qo’zqatuvchi ta'sir qilayotgan 
joyi  bilan  boqliqdir.  Bunda  oqriq  sezgilarining  lokalizasiyasi,  ya'ni  badanda 
joylashgan  o’rni,  taktil  sezgilarga  qaraganda  badanga  anchagina  tarqalgan,  lekin 
unchalik  aniqlik  darajasiga  ega  emas.  Bu  sholatni  yaqqol  namoyish  qilish  uchun 

---

40 
 
quyidagi ko’rsatkichlarni keltiramiz: 1 kvadrat mm teriga nisbatan barmoqlar 120, 
panja 14, kaft 15, ko’krak 29, peshona 50, burun uchi 100 va shokazo.  
Lokalizasiya  (mashalliy  cheklanganlik)  psixik  funksiyalarning  bosh  miya 
katta  yarim  sharlari  qobiqidagi  muayyan  shujayralarning  ishi  bilan  boqlanishidir. 
Masalan,  ko’ruv  analizatorining  ishi  asosan  miya  qobiqining  ensa  qismining 
faoliyati bilan boqlangan, eshitish analizatorining ishi esa chakka bo’laklari bilan, 
teri-tuyush  shamda  sharakat  analizatorlari  bo’lsa  tepa  va  ensa  bo’laklari  bilan 
boqlangandir.  
Insonni  qurshab  turgan  atrof-mushitning  sholati  to’qrisida  axborot  beruvchi 
turli  ko’rinishdagi  sezgi  a'zolari  o’zlari  aks  ettirmoqchi  bo’lgan  shodisalarga 
nisbatan  ma'lum  darajada  sezgir  bo’lishlari  lozim.  Chunki  mazkur  shodisalarni 
ozmi yoki ko’pmi aniq va ravshan aks ettirish lozim.  
Binobarin,  sezgi  a'zolarining  sezgirligi  dolzarb  va  favquloddagi  sharoitda 
ta'sir qilib sezgi jarayoni shosil qilish imkoniyatiga ega bo’lgan minimal darajadagi 
qo’zqatuvchi bilan belgilanadi. Xuddi shu boisdan sezilarli yoki sezilmas darajada 
sezgi  shosil  qiluvchi  qo’zqatuvchining  minimal  kuchi  sezgirlikning  quyi  mutlaq 
(absolyut) chegarasi deyiladi.  
Kuchli  mutlaq  (absolyut)  chegaradan  nimjonroq  yoki  kuchsizroq 
qo’zqatuvchilar  quyi  chegaralarni  shosil  qilmaydi,  chunki,  ularning  ta'sir  kuchi 
taqrisidagi signallar bosh miya po’stiga borib yetmaydi. Bosh miya po’sti shar bir 
ayrim olingan ""p" miqdordagi impulslardan shayotiy zaruriysinigina tanlab so’ng 
qabul qilib oladi. Shuning bilan birga miya po’sti o’z qo’zqatuvchanlik chegarasini 
oshirish  yo’li  bilan  qilingan  barcha  qo’zqatuvchilarni  shu  jumladan  ichki 
a'zolardan  keladigan  impulslarni  sham  ushlab  qoladi.  Vujudga  kelgan  bunday 
sholat  biologik  jishatdan  maqsadga  muvofiqdir.  Chunki,  bosh  miya  katta  yarim 
sharlari  po’sti  barcha  tushib  kelayotgan  impulslarni  qabul  qilib  oladigan  va 
ularning  shammasiga  javob  reaksiyasini  bildira  oladigan  organizmni  tasavvur 
qilish  mumkin  emas.  Ma'lumki,  bosh  miya  katta  yarim  sharlarining  po’sti 
organizmning  shayotiy  manfaatlarini  mushofaza  qilib  turadi,  shuningdek,  o’z 
qo’zqalish chegarasini oshirish bilan faollashmagan (aktuallashmagan) impulslarni 
po’stloq  ostiga,  ya'ni  quyi  markazlarga  uzatadi,  buning  natijasida  organizm 
ortiqcha reaksiyalardan musaffo bo’ladi.  
Tekshirishlarning ko’rsatishiga qaraganda, po’stloq osti impulslari organizm 
uchun befarq tura olmaydi.  
Masalan,  tashqaridan  ta'sir  qalayotgan  xuddi  ana  shu  kuchsiz  po’stloq  osti 
qo’zqatuvchilari  bosh  miya  katta  yarim  sharlari  po’stida  dominant  o’choqini 
(shukmron  manbaini)  barpo  qiladi  va  gallyusinasiya  shamda  "sezgilarning 
aldanishiga"  sabab  bo’ladi.  Kasallangan  odamlar  quyi  chegaradagi  tovushlarni 
miyaga  o’rnashib  qolgan  tovushlar  to’plami  tariqasida  qabul  qilishlari  mumkin, 
ayni  choqda  shaqiqiy  inson  nutqiga befarq  bo’ladi;  kuchsiz  yoruqlik  nuri  shar  xil 
gallyusinasiya ko’rish sezgilari shosil qilishi mumkin; terining kiyimga tegishidan 
vujudga kelgan taktil sezgilar noto’qri o’tkir teri sezgilarini yuzaga keltiradi.  
Sezgilarning  quyi  chegarasi  mazkur  analizatorlarning  mutlaq  (absolyut) 
sezgirligi darajasini aniqlaydi.  

---

41 
 
Mutlaq  (mutlaq  (absolyut)  sezgirlik  bilan  sezgi  chegaralarining  me'yori 
o’rtasida  teskari  mutanosiblik  (proporsionallik)  mavjud;  sezgi  chegarasining 
me'yori  qanchalik  kichik  bo’lsa,  mazkur  analizatorlarning  sezgiligi  shunchalik 
yuksak bo’ladi.  
Mazkur munosabatni ushbu shaklda ko’rsatish mumkin: 
Eq1/P 
 
E-sezgirlik, R-qo’zqatuvchining ta'sir chegarasi me'yori anglatada.  
Insondagi  shid  bilishni  bitta  shujayrasining  chegarasi  tegishli  shad 
tarqatuvchi  moddalar  uchun  8  (sakkiz)molekuladan  oshmaydi,  maza  yoki  ta'm 
sezgisini  shosil  qilish  uchun  shid  sezgisini  bzaga  keltirishga  qaraganda  25000 
marta ko’proq talab qilinadi.  
Insoniyatda  ko’rish  va  eshitish  analizatorlarining  sezgirligi  juda  yuksakdir. 
S. I. Vavilovning fikricha, ko’z to’r pardasiga 2-8 kvant yoruqlik tushsa, u sholda 
ko’rish  shodisasi  yuz  beradi.  Xuddi  shu  sababdan  to’la  qoronqilikda  yongan 
shamni 27 km masofadan ko’ra olish mumkin. Biroq narsaning tekkanligini sezish 
uchun  ko’rish  va  eshitishga  qaraganda  100-10000  ml.  marta  ortiq  energiya  kerak 
bo’ladi.  
Analtzatorlar  sezgilarning  yuqori  chegarasiga  sham  egadirlar.  Ta'sir 
qilayotgan  qo’zqatuvchiga  nisbatan  taqin  adekvat,  ya'ni  aynan  sezgini  shosil  qila 
oladigan qo’zqatuvchining yuqori mutlaq (absolyut) chegarasi deyiladi.  
Reseptorlarga ta'sir qilayotgan qo’zqatuvchining kuchini bundan keyin sham 
ortib borishi reseptorlarda faqat oqriq sezgisini yuzaga keltiradi.  
Mutlaq  (absolyut)  chegaraning  me'yori  sharoitga  qarab  o’zgaradi:  inson 
faoliyatining  xususiyatlariga,  uning  yoshiga,  reseptorlarning  funksional  sholatiga, 
qo’zqatuvchining  kuchi  shamda  davomiyligiga  va  shakazoga  boqliq  sholda 
o’zgarishi mumkin.  
Sezgilar  o’rtasida  yuzaga  keladigan  farqni  shosil  qilish  ikki  qo’zqatuvchi 
o’rtasidagi minimal farqni farq ajratish chegarasi deb ataladi. Nemis fiziolog oimi 
Veber  odamning  o’ng  va  chap  qo’lidagi  ikkita  narsadan  oqirroqini  aniqlay  olish 
qobiliyatini  tekshirib,  shunday  xulosaga  keladi:  farq  ajratish  sezgirligi  mutlaq 
(absolyut) xususiyatga ega bo’lmay, balki nisbiy xususiyatga egadir.  
Masalan,  
100 g. 13, 42 gramm 
  
 
1000 g. 33, 3 gramm 
Shunday  qilib,  dastlabki  qo’zqatuvchining  me'yori  qanchalik  katta  bo’lsa, 
qo’shimcha qo’zqatuvchining me'yori sham shunchalik ko’p bo’lishi kerak: 
1) 
ko’rish analizatori uchun 1/100 
2) 
eshitish analizatori uchun 1/10 
3) 
taktil analizatori uchun 1/30 
Mazkur qonunga binoan, asosiy qo’zqatuvchi bilan qo’shimcha qo’zqatuvchi 
o’rtasidagi farqni ajratish qonuni faqat o’rtacha kuchlanishdagi qo’zqatuvchilarga 
nisbatan to’qridir.  
Veber  tadqiqotiga  asoslanib  Fexner  sezgilar  intensivligining  qo’zqatuvchi 
kuchiga boqliqligini quyidagi formula bilan ifodalab bergan: 

---

42 
 
S K lgJ C, bu yerda S - sezgi intensivligi, J - qo’zqatuvchining kuchi, K va C 
konstantalardir.  Ushbu  qonun,  asosiy  psixofizik  qonunga  muvofiq,  sezgilarning 
intensivligi  qo’zqatuvchi  kuchining  logarmiga  proporsionaldir.  quzqatuvchining 
kuchi  geometrik  progressiya  bo’yicha  ortib  borsa,  sezgilarning  intensivligi 
arifmetik progressiya bilan ortib boradi (Veber-Fexner qonuni).  
Farq  ajratish  sezgirligi  sham  farqlash  chegarasining  me'yorini  teskari 
proporsionaldir; farq ayirma sezgirligi shunchalik kichik bo’ladi.  
Ayirma sezgirligi sezgirlik turlarining ayrim xususiyatlarini boshqa jishatdan 
tavsiflash  uchun  sham  qo’llaniladi.  Masalan,  shakllarni,  shajmlarni  ko’rish 
vositasida idrok qilinadigan narsalarning ranglarini aks ettirish shaqida muloshaza 
yuritish mumkin.  
Sezgilarni  o’lchashni  asosan  ikki  metodi  psixologiya  fanida  shukm  surib 
keladi.  Ulardan  biri  bevosita  metod  deb  atalib  sub'ektiv  ravishda  basholashga 
asoslanadi.  O’lchashning  ikkinchi  metodi  esa  alamatlarni  ob'ektiv  ravishda 
basholashga  asoslangan  bo’lib  sezgilarning  bilvosita  (bevosita)  mavjudligiga 
qaratilgandir.  
Bevosita  metod  yoki  qo’zqatuvchining  so’z  bilan  basholash  metodi 
quyidagicha  tuzilishga  egadir:  sinaluvchiga  teri,  tovush,  yoruqlik  ta'sir  qila 
oladigan  qo’zqatuvchi  shavola  qilinadi,  dastavval  qo’zqatuvchi  minimal 
intensivlikka  (jadallikka)  ega  bo’ladi,  so’ng  ularning  kuchi  orttirib  boriladi. 
Mazkur  tadbirlan  keyin  sinaluvchi  "u  qaysi  bir  sezgi  qo’zqatuvchisining  dastlab 
sezganligiga" javob berish so’raladi.  
Teri  sezgirligini  o’lchash  uchun  maxsus  asbob  "esteziometr"  qo’llaniladi. 
Eshitish sezgirligini o’lchash audiometr yordamida amalga oshirilib, tovushlarning 
turli  darajalaridjagi  intensivligi  aniqlanadi.  Ba'zan  kichkina  temir  sharni  shar  xil 
balandlikdan  tashlab  ko’rish  orqali  sham  yuqoridagi  maqsad  amalga  oshiriladi. 
Ko’rish  sezgirligini  aniqlash  esa  sinaluvchi  ko’ziga  yoruqlikning  turli  tuman 
intensivlikda  yuborish  orqali  (gosho  qoronqilikda),  quyidan  yuqoriga  yoruqlik 
birligi  (ya'ni  lyuks)  orttirib  boriladi.  Ta'm  va  shid  bilish  sezgirligi  sham  maxsus 
asboblar yordamida o’lchanadi, gosho kimyoviy usul sham qo’llaniladi.  
Bevosita  metodi  ob'ektiv  alomatlarga  asoslanib  ish  yuritishni  taqazo  etadi. 
Sobiq sovet psixologlari, psixofiziologlari G. V. Gershuni, Ye. N. Sokolov, O. S. 
Vinogradov  va  boshqalar  mazkur  metod  yordamida  ko’p  yillar  mobaynida  ilmiy 
tadqiqot  ishlarini  olib  borganlir.  Ma'lumki,  sezgilar  shech  mashal  sust  bilish 
jarayoni  bo’lmagan  binobarin,  ular  vegetativ,  elektrofiziologik,  nafas  olish  olish 
jarayonlari  o’zgarib  boradi,  shuning  uchun  o’z  tabiati  bilan  reflektor  jarayondir. 
Sezgilardagi 
reflektor 
o’zgarishlar 
ularning 
ob'ektiv 
ravishda 
yuz 
berayotganligining  ko’rsatkichi  shisoblanadi.  Masalan,  sezgilarni  shosil  qiliuvchi 
shar  qanday  qo’zqatuvchi  reflektor  jarayonlarni  sham  vujudga  keltirishga  qodir: 
qon  tomirlarining  torayishi,  tekri  galvanik  refleks  (teri  elektr  qarshshiligining 
kamayishi),  miyaning  elektr  aktivligi  chastotasining  o’zgarishi  (alfa,  ritma, 
depressiyasi  sholati)  qo’zqatuvchiga  qarab  ko’zning  yo’nalishi,  bo’yin 
muskullarining taranglashuvi va boshqalar.  

---

43 
 
Mana  bu  narsalarning  barchasi  sezgilarning  paydo  bo’lishini  ob'ektiv 
ko’rsatkichi bo’lib shisoblanadi.  
Yuqoridagi  tadqiqotchilarning  fikriga  qaraganda,  sinaluvchiga  kuchsiz 
qo’zqatuvchi  bilan  ta'sir  etilsa,  ya'ni  sub'ektga  kuchsiz  qo’zqatuvchi  bilan  ta'sir 
etilsa, u sholda sub'ektda shech qanday sezgi shosil bo’lmaydi, shuningdek, sanab 
o’tilgan reflektorlarda sham o’zgarish yuz bermaydi.  
qon  tomir  yoki  elektrofiziologik  reaksiyalar  kuchsiz  qo’zqatuvchi  ta'sirida 
sham  aniq  namoyon  bo’lishi  mumkin,  aksincha  sezish  jarayoni  esa  amalga 
oshmaydi.  Bu  sholatni  elektroensefagrafik  reaksiyalar  tasdiqlaydi.  Tovush 
qo’zqatuvchiga  kelib  chiqqan  sholda  G.V.Gershuni  inson  subsensor  diapazonga 
ega  degan  ilmiy  qoyani  olqa  suradi.  Bu  narsa  anglashinilmagan  fiziologik 
reaksiyalar, sezib bo’lmas qo’zqatuvchilarga asoslanadi.  
Sezgilarning  o’zgarishi  adaptasiya  va  sensibilizasiya  sholatlarida  o’z 
ifodasini topadi.  
Adaptasiya  (lot.  -  moslanmoq,  adapto)  -  sezgi  organlari,  ya'ni  a'zolari 
(analizatorlar)ning  taasurot  kuchiga  moslashuvi  natijasida  muayyan  sezgirlikning 
o’zgarishidan  iboratdir.  Adaptasiya  shodisasida  sezgirlik  ortishi  yoki  kamayishi 
mumkin.  Kuchli  ta'sirdan  kuchsiz  ta'sirotga  o’tganda,  sezgirlik  asta-sekin  ortib 
boradi,  ta'sirot  kuchayganda  esa  sezgirlik  kamayib  boradi  (ko’ruv,  eshituv,  shid 
bilish, teri-tuyush va shakazo).  
Odatda genetik nuqtai nazardan adaptasiya uch xil xususiyatli negiz (manba) 
ta'sirida vujudga keladi.  
1. 
qo’zqatuvchilarning  davomli  ta'siri  jarayonida  sezgilarning  to’la 
yo’qolishi tarzida adaptasiya.  
Doimiy ta'sir qilib turadigan qo’zqatuvchi ta'sir o’tkazadigan bo’lsa, bunday 
sholatda sezgi so’nib qoladi. Masalan, teriga tegib turadigan yengilgina bir yuk tez 
orada  sezilmay  qoladi.  Yoqimsiz  shidli  bir  joyga  qirib  qolganimizda,  bir  ozdan 
so’ng bu shidni batamom yo’qolib ketganday shis qilamiz. Oqizda biron-bir narsa 
ushlab turiladigan bo’lsa, ta'm sezgisining intensivligi bo’shashadi.  
Doimiy  va  sharakatsiz  qo’zqatuvchining  ta'siriga  nisbatan  ko’rish 
analizatorlarida to’la adaptasiya shodisasini shu bilan tushuntirib berish mumkin.  
Bunday  sholatda  qo’zqatuvchining  sharakatsizligini  ko’rish  reseptorlari 
apparatining  sharakatchanligi  bosib  yuboradi.  Ko’zni  shar  doim  ixtiyoriy  va 
ixtiyorsiz  ravishda  sharakatlanib  turishi  ko’rish  sezgisining  uzluksizligini 
ta'minlaydi.  qo’zqatuvchi  ta'siridan  2-3  sekund  o’tgach,  ko’rish  sezgisi  yo’qoladi, 
ya'ni adaptasiya shodisasi yuzaga keladi.  
2. Kuchli qo’zqatuvchining ta'siri ostida sham sezgilar zaiflashadi. Masalan, 
qo’lni  muzdek  suvga  tutib  turgan  paytda,  sovuq  qo’zqatuvchi  ta'siri  bilan  yuzaga 
kelagn sezgining intensivligi pasayadi. qoronqiroq xonadan juda yoruq joyga kirib 
qolsak, biz avval boshqa yoruqlikdan "ko’r" bo’lib qolib, atrofimizdagi narsalarni 
ajrata  olmaymiz.  Ma'lum  fursat  o’tgandan  so’ng,  ko’rish  analizatorlarning 
sezgirligi  keskin  sur'atda  pasayadi  va  biz  mo’'tadil  ko’rish  imkoniyatiga  ega 
bo’lamiz.  Ko’rish  sezgirligining  intensiv  yoruqlik  qo’zqatuvchisi  bilan  ta'sir 
qilganda pasayishdan iborat shodisani yoruqlik adaptasiyasi deb yuritiladi.  

---

44 
 
Ko’rib  o’tilgan  ikki  turdagi  adaptasiyani  ko’pincha  psixologiya  fanida 
negativ  adaptasiya  deb  ataladi.  Chunki,  shar  ikkala  adaptasiya  natijasida  sham 
analizatorlarning sezgirligi keskin pasayadi.  
3. 
Sezgirlikni, kuchsiz  qo’zqatuvchi  ta'siri  ostida  sodir  bo’ladigan,  ortib 
borishini sham adaptasiya deb atash an'anaga aylanib qolgan.  
Aksariyat  sezgi  turlariga  xos  bo’lgan  adaptasiyaning  mazkur  tuuri  pozitiv 
adaptasiya deyiladi.  
Qorongilik  adaptasiyasida  ko’rish  sezgirligi  ortadi.  Sokinlikka  nisbatan 
adaptasiya  eshitish  adaptasiyasi  zamirida  yuzaga  keladi.  Masalan,  sovuq  suvda 
(sovuq  yegan)  qo’l  -  bir  sharorat  -  issiqday  ;  issiq  suvda  qo’l  sovuq  suvda 
o’zgarmaganday  tuyuladi.  Sharorat  sezish  bilan  boqliq  bo’lgan  pozitiv 
adaptasiyalar yuqoridagi xususiyatlarga ega.  
Tibbiyot  psixollgiyasida  negativ  oqriq  adaptasiyasining  mavjudligi 
to’qrisidagi  gipoteza  (ukolga,  ignaga,  issiq  nurlanishga  nisbatan)  sham  shukm 
surishi ta'kidlanib o’tildi.  
Adaptasiyani  shosil  bo’lish  xususiyatlari  to’qrisida  ma'lumot:  a)  taktil  (teri) 
adaptasiya juda tez shosil bo’ladi; b) ko’z adaptasiyasi bir necha minut; v) shid va 
ta'm adaptasiyalari undan sham uzunroq vaqt talab qiladi.  
Adaptasiyaning  ashamiyati  shundan  ibratki,  u  kuchsiz  qo’zqalishni 
payqashga yordam beradi, kuchli qo’zqalishdan sezgi organini saqlaydi.  
Adaptasiyani  tushuntirib  berish:  1)  tayoqsimon  shujayralarga  joylashgan 
ko’rish  purpuri  aynib  ketadi;  kimyoviy  modda  borligi  ilmiy  jishatdan 
isbotlanmagan; 
2) 
miyaning 
po’stloq 
qismi 
sezgirlikni 
pasaytiradigan 
"muloshazalovchi" tormozlanish.  
Tormozlanish - boshqa joylarda qo’zqalishni kuchaytiradi  - sezgirlik ortadi, 
izchil o’zaro induksiya shodisasi ro’y beradi.  
Analizatorlarning o’zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning 
kuchayishi  sensibilizasiya  deb  ataladi.  Sezgilar  o’zaro  munosabatining  fiziologik 
mexanizmi  analizatorlarning  markaziy  qismlari  joylashgan  bosh  miya  po’stidagi 
qo’zqalishning  irradiasiya  shamda  konsentrasiya  jarayonlaridir.  I.  P.  Pavlovning 
ta'limotiga ko’ra, kuchsiz qo’zqatuvchi bosh miya katta yarim sharlarining po’stida 
oson  irradiasiyalanadigan,  ya'ni  oson  yoyilib  ketadigan  qo’zqalish  jarayonini 
yuzaga  keltiradi.  qo’zqalish  jarayonining  irradiasiyasi  natijasida  boshqa 
analizatorlaning  sezgirligi  ortadi.  Kuchli  qo’zqatuvchi  ta'sir  etganda,  aksincha, 
konsentrasiyaga  moyil  bo’lgan  qo’zqalish  jarayoni  yuzaga  keladi.  O’zaro 
induksiya  qonuniga  ko’ra,  bunday  qo’zqalish  jarayoni  boshqa  analizatorlarning 
markaziy  qismlarini  tormozlanishga  olib  keladi  va  natijada  ularning  sezgirligi 
pasayadi.  
Analizatorlar sezgirligining o’zgarishi shartli reflektor asosida, ya'ni ikkinchi 
signallar  tizimsiga  kiruvchilar  ta'siri  bilan  sham  yuzaga  kelishi  mumkin. 
Tekshiriluvchilarga  "limondan  nordon",  zashardan  achchiq"  degan  so’zlarni 
talaffuz  qilish  bilan  ularning  ko’zlari  va  tillarida  elektr  sezgirligi  yuzasidan 
o’zgarishni  maydonga  keltiruvchi  omillar  qayd  etilgan.  Ushbu  o’zgarishlar  bizga 

---

45 
 
shaqiqiy  limon  va  zashar  tabiati  bilan  ta'sir  qilinganda  shosil  bo’ladigan 
qo’zqalishga o’xshashlik vujudga kelgan.  
Sezgi  organlarining  sezgirligini  o’zgartirish  qonuniyatlarini  o’zlashtirib 
olganligimizga 
asoslanib, 
maxsus 
ravishda 
tanlangan 
qo’shimcha 
qo’zqatuvchilarni 
qo’llash 
yordami 
bilan 
ma'lum 
bir 
reseptorlarni 
sesibilizasiyalash, ya'ni ularning sezgirligini oshirish imkoniyatiga ega bo’lamiz.  
Qo’zg’atuvchining  birin-ketin  analizatorga  ta'siri  bilan  analizatorlarga  xos 
sezgining  paydo  bo’lishini  sinesteziya  deyiladi.  Sinesteziya  yunoncha  birgalikda 
sezish  degan  ma'noni  anglatib  keladi.  Sinesteziya  shodisasini  shar  xil  turdagi 
sezgilarda  kuzatish  mumkin.  Ko’rish  va  eshitish  sinesteziyasi  shammadan  ko’ra 
ko’proq  uchrab  turadi,  unda  tovush  qo’zqatuvchilarining  ta'siri  bilan  odamga 
ko’rish obrazlari vujudga keladi. Bunday tabiatli sinesteziyalar shar xil odamlarda 
o’ziga xos ravishda kechadi, lekin ular shar qaysi shaxs uchun muayyan darajada 
doimiy  bo’lishi  kuzatiladi.  Masalan,  ayrim  kompozitorlar  (bastakorlar)  Rimskiy-
Korsakov,  Skryabin  kabilar  "rangni  eshitish"  qobiliyatiga,  rassom  Chorlyonis, 
Bashzod  "rangli  musiqa"  iste'dodiga  ega  bo’lganlar.  Eshitish  va  ta'm  sinesteziya 
shodisasi  ko’pincha  "o’tkir  ta'm",  "savlatli  rang",  "shirin  tovush",  "achchiq 
shamol",  "bashaybat  ovoz",  "motamsaro  osmon",  "qalb  o’rtar  navo",  singari 
iboralarda o’z ifodasini topgan bo’ladi. Chunki ularning moshiyatida ikkilanganlik 
xususiyatlari maxsus kuchaytirgich tariqasida mushim ashamiyat kasb etadi.  
Sezgirlik  mashq  qilish  orqali  rivojlantirilib  boriladi.  Bunday  o’zgarish 
kompensasiya  va  faoliyat  mazmunida  o’z  aksini  topa  boradi.  Ayniqsa,  ko’r  (ko’r 
musiqachi),  kar,  soqov,  shaykaltarosh  odamlarda,  vibrasiya  sezgisi  bilan 
shuqullanuvchilarda  sezgirlik  keskin  ravishda  oshishi  mumkin.  Psixollog  Elen 
Killer shid sezgisiga nisbatan sezgirlikni maxsus ravishda tadqiq qilib, u o’ziga xos 
xususiyatlar  mavjud  ekanligini  dalillab  bergan.  Mashq  qilish  natijasida  insonda 
sezgirlik  ortib  borishi  tadqiqotchilar  tomonidan  o’rganilgan  bo’lib,  ular  quyidagi 
ko’rsatkichlarga egadirlar: 
1) notekislik - 0, 0005 mm; 2) bo’yash (bo’yoqchi) - 180-40 gacha; 3) po’lat 
quyuvchi  -  1  60  min.  ;  4)  rassomlar  -  1  150  min.  ;  5)  uchuvchi  (motor  sharakati 
o’zgarishi) - 1300 dan 1340 gacha; 6) rim mozaika ustaxonasida 20000 rang turi 
mavjud; 7) ko’rlarda - taktil sezgi-pachiniev moddasi yuqori; 8) soqlom odamlarda 
186  ta  taktil  reseptori;  9)  ko’rlarda  esa  bu  -  270  ta;  10)  keyinchalik  ko’r  bo’lib 
qolganlarda bo’lsa - 311 ta.  
Shunday qilib, sensibilizasiya shodisasida sezgirlikning ortishi quyidagilarga 
boqliqdir: 
1) 
muayyan, uzoq muddatli organizmdagi o’zgarishlarga; 
2) 
muvaqqat  xususiyatli  ekstra  ta'sir  yoki  favquloddagi  sholat  va 
vaziyatga; 
3) 
yosh 
xususiyatlari, 
tipologik 
sharoitlar, 
endokrin 
sharakati, 
organizmning umumiy sholati, uning toliqishiga; 
a)  30  yoshgacha  yuqori  darajaga  erishish  mumkin,  undan  keyin  pasaytirish 
boshlanadi;  b)  nerv  tizimsining  dinamikasi  (B.  T.  Teplov  bo’yicha);  v)  endokrin 

---

46 
 
balansi  (shomilador  va  boshqa  odamlarda);  g)  organizmda  funksional  sholatning 
buzilishi yoki insonning charchashi.  
4) 
farmologik  ta'sirlar  (adrenalin,  fenamin,  benchidrin  -  kuchayish; 
pilokarpin - pasayish)ga.  
Sezgirlikning  o’sishi  ko’p  jishatdan  sub'ekt  ustanovkasiga,  nutqning 
ashamiyatliligiga, nutq instruksiyasiga boqliqdir.  
Sezgilarga  baqishlangan  ekspremental  tadqiqotlar  quyidagi  yo’nalishlarda 
olib borilganligini sanab o’tish maqsadga muvofiq: 
1.  Veber va Fexnerlarning "psixofiziologik qonuni"ning ochilishi.  
2.  G. Ebbingauzning xotira yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotlari negizi.  
3.  G.  Gelmgolsning  sezgi  organlari  to’qrisidagi  psixofiziologik  ishlari  va 
ishlamalari.  
4.  V. Vundning psixofiziologiyadagi sezgilar vav sharakatlar bo’yicha olib 
borgan izlanishlari.  
5.  P. P. Lazerov tomonidan yoruqlik toni muammosining o’rganilishi.  
6.  E.  N.  Sokolov,  S.  V.  Krakov  kabi  tadqiqotchilar  o’tkazgan  tajribalar  va 
olingan qonuniyatlarning talqini.  
5. Sezgining neyrofiziologik asoslari 
Bilish  jarayonlarni,  xususan  sezgilarni  o’rganishdan  avval  shaxs 
psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy boqliqligini anglash, tushunish lozim.  
Chunki  sezgilar  idrok  jarayonining  tarkibiy  qismi  sifatida  namoyon  bo’lsa, 
idrok insonning shayotiy tajribasi, uning xotirasi bilan bevosita boqliqdir.  
Psixologiya  fanida  va  falsafada  bilishning  ikki  bosqichi, ya'ni uning  shissiy 
(sezgi,  idrok,  tasavvur)  va  aqliy  (rasional)  poqonalari  mavjud  ekanligi  mumtoz 
xususiyat kasb etgandir. Aqliy bosqich xotira, tafakkur, xayol jarayonlarini qamrab 
olgan  bo’lib,  o’zining  mukammalligi,  yuksakligi,  mashsuldorligi,  ijodiyligi  bilan 
oldingi  bosqichdan  keskin  ajralib  turadi.  Biroq,  bugungi  kunda  bilish 
bosqichlarining  miqdori,  tavsifi  psixologiya  fani  oldida  turgan  zarur  vazifalarni 
bajarishga  qurbi  yetmaydi,  ong  darajalari  xususiyatlariga  ko’ra  bilish  qo’shimcha 
bosqichlarga  nisbatan  kuchli  eshtiyoj  sezadi. Xuddi shu  bois bilishning sharakatli 
shissiy,  aqliy,  ijodiy,  tarixiy  bosqichlarga  (tabaqalashtirish  bizniki-E.  /.)  ajratib 
tadqiqot  qilish  maqsadga  muvofiqdir  (E.  /oziev).  Sharakatli  shissiy  bosqich 
nutqgacha  davrda  ustivorlik  qilish  bilan  boshqa  bilish  ko’rinishlaridan  keskin 
tafovutlanib  turadi.  Shissiy  va  aqliy  bosqichlar  barcha  insonlarga  xos  bo’lib,  ular 
ontogenezning  turli  davrlarida  shukm  surishi  mumkin  va  aks  ettirish  imkoniyati 
boshqalarga qaraganda mashsuldorroq, samaraliroqdir. Ijodiy tarxiy bilish bosqichi 
yangilik yaratish, kashfiyot qilish, muayyan sifat o’zgarishlarini vujudga keltirish, 
u yoki bu xossalarni takomillashtirish bilan tavsiflanadi.  
Jashon psixologiyasi fani ma'lumotlariga qaraganda, sezgilar biz uchun atrof 
mushit  to’qrisida  va  o’zimiz  shaqimizda  yagona  bilish  manbai  sifatida  xizmat 
qiladi. Sezgilar shunday bir inshaklsion kanalki, ular tashqi olamdan va ichki tana 
a'zolaridan  keladigan  barcha  sholatlar, taassurotlar  aynan  xuddi  shu  yo’llar  orqali 
miya  po’stiga  yetib  boradi,  insonga  ta'sirlarga  nisbatan  to’qri  javob  reaksiyalari 
qaytarishga yordam beradi.  

---

47 
 
Shis  etish  yoki  sezishning  filogenetik  taraqqiyoti  shuni  ko’rsatadiki, 
shayvonlarda  ma'lum  bir  narsani  sezish,  shis  etish  ularning  biologik  jishatdan 
zaruriyat, eshtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan.  
Bu sholatlar ko’pgina chet el olimlari tomonidan izchil ravishda o’rganilgan 
o’ziga  xos  omillar,  mexanizmlar  mavjudligi  ta'kidlab  o’tilgan.  Masalan,  Frish 
asalari  xatti-sharakatlarini  kuzatganda,  u  quyidagi  ishni  amalga  oshirgan:  gulga 
o’xshash  murakkab  geometrik  shaklga  nisbatan  asalarining  differensirovkasi 
(farqlashi)  oson  kechgan.  Agarda  shu  murakkab  geometrik  shakl  botanikaga  oid 
bo’lmasa,  u  sholda  arida  differensirovka  juda  qiyinlik  bilan  vujudga  kelgan. 
Tadqiqotchi  Bosning  kuzatishicha,  jonivorlar,  qurt-qumursqalarga  xos  bo’lgan 
tovushlarga nisbatan xuddi shu turdagi shashoratlar befarqlik bildirmagan, mabodo 
tovushlar  qattiq  va  tez  sur'atda  kechsa,  u  taqdirda  ularga  shech  qanday  e'tibor 
bermagan.  Ushbu  vaziyatni  o’zicha  basholagan  olim  biologik  shartlanganlikdan 
kelib chiqqan, tabiiy eshtiyoj, instinkt bilan uzviy boqlangan.  
Tadqiqotchi  Boytendayk  o’z  kuzatishlarida  shu  narsani  ta'kidlaydiki, 
jumladan  itlar  organik  kislotalarning  shidini  yaxshi  shis  etadilar,  ammo  ular 
shayvonlarning  tanasini,  xushbo’y  gullar,  o’tlar  shidini  esa  niq  sezish,  shis  etish 
imkoniyatiga ega emas ekanlar.  
Yuqoridagi  ma'lumotlardan  ko’rinib  turibdiki,  qo’zqatuvchilarning  biologik 
jishatdan aynan mosligi (adekvatligi) ularning fiziologik rivojlanishi uchun moddiy 
negiz, tabiiy eshtiyoj, zarurat moshiyati bilan boqliqligi aloshida ta'kidlab o’tiladi.  
Shu narsani  aloshida  ta'kidlab  o’tish  joizki, insondagi  aniq  sezgilarning  shu 
darajada  taraqqiy  etishiga  ijtimoiy  mushit,  jarayon  mushim  omil  bo’lib  xizmat 
qilgan.  Chunki  ayrim  individlarning  sezuvchanligi  ularning  kundalik  faoliyatidan 
kelib  chiqqan  sholda,  biologik  shartlangan  xususiyatlar  bilan  jips  aloqada 
rivojlanishi  sham  mumkin.  jumladan,  tadqiqotchi  Reussa  ma'lumotiga  ko’ra: 
tikuvchilar,  buyoq  sexida  ishlovchilar  qora  rangning  40  (qirq)  xilini  bir-biridan 
farqlash imkoniyatiga ega ekanlar, umuman boshqa soshada faoliyat ko’rsatadigan 
odam  darshol  bunday  rangning  ikki  turini  farqlab  olar  ekan,  xolos.  Bundan 
tashqari, degustatorlarda ta'm bilish sezgilari juda sham aniq va yaxshi rivojlangan 
bo’lar  ekan.  Chunki  sezgining  o’sishi  ko’zqatuvchilarning  reseptorga  ta'siri 
natijasida yuzaga keladi, ya'ni reseptorlar rivojlanishi bilan boqliq.  
Reseptor-bu  qo’zqatkich  yoki  qo’zqatuvchini  qabul  qilishga  mo’ljallangan 
nerv tolalaridan tashkil topgandir.  
Reseptorlarning  asosiy  xususiyatlaridan  biri-uning  ixtisoslashgan  biologik 
apparat  ekanligidir,  xuddi  shu  boisdan  u  juda  seziluvchan  qo’zqalishni  qabul 
qiladi. Shar bir reseptor ma'lum bir  
xususiyatli  qo’zqatuvchigina  qabul  qiladi,  binobarin,  reseptorlar  o’sha 
"tanish" qo’zqatuvchilarning ta'sir etishi natijasida yuzaga keladi va rivojlanadi.  
Bizga ma'lumki, inson o’zining tana a'zolariga ta'sir etayotgan rang, issiqlik 
yoki sovuqlik ta'sirini, shidlarning o’ziga xosligini sezadi shamda aks ettiradi. Ana 
shu  vaziyat  natijasida  analizatorlarning  periferik  qismlarida  javob  reaksiya  shosil 
bo’ladi.  

---

48 
 
Misol  uchun  ko’z  qorachiqi  qisqaradi,  kengayadi,  qo’l  esa  issiqlikdan 
sezkanadi  va  boshqalar.  Sharakatlarni  qabul  qiluvchi  tana  a'zolaridan  bosh  miya 
po’stiga  sharakat  to’qrisida  qayta  signal  beradi,  qayta  aloqa  orqali  ichki  tana 
a'zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi.  
Sezgilar  aks  ettirishning  xususiyati  va  reseptorlarning  joylashishiga  qarab, 
ingliz psixologi Ch. Sherrington ularni uch katta gurushga ajratadi.  
Tashqi  olamdagi  narsalar  va  shodisalarning  ayrim  xususiyatlarini  aks 
ettiruvchi  shamda  tananing  yuza  qismida  reseptorlari  joylashgan  eksteroseptiv 
sezgilar.  
2. 
Tananing  ichki  a'zolarida  (o’pka,  yurak,  jigar  va  shakozo)  va 
to’qimalarida  joylashgan  shamda  ichki  tana  a'zolarining  sholatini  aks  ettiruvchi 
reseptorlar bilan mujassamlashgan interoseptiv sezgilar.  
3. 
Inson  gavdasining  sharakati  va  sholati  shaqida  ma'lumot  berib 
turuvchi, reseptorlari mushaklarida, paylarda proprioseptiv sezgilar.  
Psixologiya  fanida  sharakatni  sezuvchan  prorioseptiv  sezgi  turi  kinesteziya 
deb atalib, unga tegishli reseptorlar esa kinestezik yoki kinestetik tushunchasi bilan 
nomlanadi.  Ekstroseptorlar  o’z  navbatida  kontakt  va  distant  reseptorlariga 
ajratiladi,  gosho  sezgilar  tushunchasi  "  shis-tuyqu"  atamasi  bilan  sham  yuritiladi. 
Odatda 
distant 
reseptorlar 
muayyan 
masofadagi 
ob'ektdan 
keladigan 
qo’zqatuvchilarni  qabul  qilib,  so’ng  ularni  nerv  yo’llari  orqali  markazga  uzatadi. 
Ko’rish, shid bilish sezgilari bunga yorqin misol bo’la oladi.  
Ekstraseptiv,  ya'ni  tashqi  sezgilar  to’qrisidagi  dastlabki  ma'lumot  qadimgi 
yunon  (grek  olimi  Arastu  (Aristotel)  tomonidan  tavsiflanib  berilgan  bo’lib, 
eramizdan  oldingi  384-322  o’illarda  yashab,  faoliyat  ko’rsatgan),  u  sezgilarni 
ko’rish, eshitish, shid bilish, maza, ta'm turlariga ajratgan edi.  
Psixologik ma'lumotlarga qaraganda, sezgilar gosho o’zaro boqlanib boshqa 
sezgi  turlarini  yuzaga  keltirish  mumkin:  masalan,  paypaslab  ko’rish  natijasida 
sezish tarkibida taktil teri tuyush sezgilar bilan bir  qatorda sezgilarning tamomlab 
boshqa turi, ya'ni sharorat sezgisi sham kiradi.  
Xuddi  shunga  o’xshash  voqelik,  shodisa  taktil  va  eshitish  sezgilariga 
nisbatan oraliq o’rinni vibrasion sezgi egallashi mumkin.  
Muvozanat  sezgisi  murakkab  vestibulyar  apparati,  vestibulyar  nervlarini 
shamda  ko’z  po’stosti  qismlarini  o’zida  birlashtiradi.  Turli  analizatorlar  uchun 
umumiy  shisoblangan  oqriq  sezgilari  qo’zqatuvchilarning  ta'sir  kuchi  shaddan 
tashqari  kuchli  ekanligidan  dalolat  beradi.  shuni  aloshida  ta'kidlash  o’rinliki, 
insonning  tana  a'zolarida  reseptorlarning  joylashuv  darajasi  shar  xildir,  jumladan 
barmoq  uchlarida  reseptorlar  zich,  yelka  qismida  esa  juda  siyrak  joylashgandir. 
Shozirgi  zamonda  sezgilar  ichki  va  tashqi  turlarga  qariyb  ajratilmaydi  va  ular 
sharorat, oqriq, maza, vibrasion, statistik, dinamik sezgilar deb yuritiladi.  
S.  V.  Kravkov  (1893-1951)  ma'lumotlariga  ko’ra,  bir  sezgi  a'zosining 
faoliyati  ikkinchisining  ta'siri  tufayli  o’zgaradi,  tovush  asosan  ko’rish  sezgisining 
yoruqlik sezuvchanligini orttiradi. shunga  o’xshash turli shidlar sham yoruqlik va 
shid  bilishga  nisbatan  sezgirlikni  oshirishi  yoki  kamaytirishi  mumkin.  Bunday 
o’zaro  ta'sir  sababli  miya  ustuni  yuqori  qismi  va  ko’rish  bo’rtiqlariga  tegishli 

---

49 
 
o’simtalarning  yaqin  joylashganligi  tufayli  boshqasiga  o’tishi  osonroq  amalga 
oshadi.  
Bundan  tashqari,  sezgilarning  o’zaro  qo’zqalishi  va  tormozlanishini 
o’rganish  sham  aloshida  ashamiyatga  egadir,  chunki  ayrim  shollarda  avtomatik 
boshqarilish tufayli tungi uchishda sun'iy sezgirlikni pasayish yoki ortish zaruriyati 
tuqiladi.  I.  P.  Pavlov  tomonidan  analizatorning  murakkab  o’zaro  ta'sir  shakllari 
mavjud ekanligi qayd etilgandir. Ular bevosita bosh miya po’stida namoyon bo’lib, 
bir vaqtning o’zida ko’rayotgan jismni, eshitilayotgan tovushni, kelayotgan shidni 
sezishimizda  o’z  ifodasini  topadi.  Bu  bosh  miya  po’stida  kechadigan  fiziologik 
jarayonlarni  bosib  o’tishi  zarur  bo’lgan  zonalar  perikritik  zonalar  deb  nomlanadi. 
Sezgilarning  klassifikasiyasi  ularning  turli  spesifik  tavsiflariga,  ya'ni  modalligiga 
qarab emas, balki tashkil etilishining shar xil darajalariga qarab sham oshiriladi.  
Ingliz  nevrologi  Xed  sezgilarni  protopatik  va  epokritik  nomlar  bilan  ikkita 
darajaga  bo’lgan.  Protopatik  sodda  tuzilishiga  ega  degani  uchun  unda  ko’proq 
shaqiqiy  sholat  bilan  emosional  sholatni  ajratib  bo’lmaydi.  Murakkab  epokritik 
darajasi  aqliy  bosqich  tarkiblari  (elementlari)  ishtirok  etishi  mumkin,  jumladan, 
ko’rish  sezgisi  bunga  yaqqol  misoldir.  Ma'lumotlarning  ko’rsatishicha,  birinchi 
protopatik sezgilar keyinchalik esa epokritik sezgilar tiklanadi.  
Sezgilarni  ob'ektiv  yo’nalishi  bo’yicha  Ye.  N.  Sokolov,  Vinogradovlar 
tekshirganlar va ular passiv jarayon emasligi, vegetativ elementlar fiziologik nafas 
olish tizimida o’zgarishga sabab bo’lib tushuntirilib berilgan. Ushbu vaqt reflektor 
o’zgarishlarni sezgining ob'ektiv ko’rsatkichi sifatida ishlashga imkoniyat yaratadi. 
Ma'lumki,  sezgini  paydo  qiluvchi  shar  bir  qo’zqatuvchi,  ya'ni  qo’zqatgich, 
reflektor jishatdan yuzaga keluvchi jarayonlarni chaqiradi, chunonchi tomirlarning 
torayishi,  teri  galvanik  reflektorlarning  paydo  bo’lishi  (teri  qarshiligining 
o’zgarishi),  miyaning  elektr  aktivligining  o’zgarishi,  ko’zlarningn  qo’zqatgich 
tomon  burilishi  kabilar.  Bularning  shamma  sezgi  jarayonining  paydo 
bo’lishidagina  ishga  tushudi,  xuddi  shu  sababdan  ular  sezgilarning  ob'ektiv 
ko’rsatgichlari tariqasida xizmat qila oladi.  
Tajribalarda  shu  narsa  qayd  etilganki,  qo’zqatuvchilar  intensivligi  oshgan 
sari  javob  reaksiyasi  sham  intensivroq  bo’lib  borar  ekan.  Bu  esa  sezgilarning 
intensivligini  asos  sifatida  ishlatishga  mushim  negiz  shozirlaydi.  Tomir  va 
elektrofiziologik  reaksiyalar  chegaralarga  odatdagi  qo’zqatuvchilarga  qaraganda 
yaqin qo’zqatuvchilarga nisbatan keskinroq bo’ladi.  
I.  P.  Pavlov  keyin  uning  shogirdlari  analizatorlarning  o’zaro  boqliqligini 
konvergensiya  asosida  tadqiq  qilganlar.  P.  P.  Lazerev  (1878-1942)  teri 
ultrabinafsha  nurlar  bilan  nurlanishi  natijasida  ko’rish  sezuvchanligining 
susayishini  aniqlagan.  Bu  sholat  boshqa  analizatorlarga  quyi  chegaradagi 
qo’zqatuvchilarning  ta'sir  etishida  sham  biron-bir  analizatorning  sezuvchanligi 
o’zgarishi mumkin degan umumiy xulosa chiqarishga olib keladi.  
E.  N.  Sokolovning  tajribalarida  qo’zqatuvchiga  nisbatan  muvofiqlashuvchi 
reaksiyaning susayishi yuzasidan dalolat beruvchi dalillar to’plangan edi.  
Nerv  tizimsi  sezgi  a'zolariga  ta'sir  qilgan  sholda  ularning  xususiyatlarini 
nafisroq  namoyon  etadi.  Bunda  modellar  tanlab  ta'sir  qiluvchi  filtrlik  vazifasini 

---

50 
 
bajaradi. Muayyan paytda reseptorga ta'sir qiluchi qo’zqatuvchi ilgari tarkib topgan 
nerv  modeli  bilan  muvofiq  kelmaganda  taxminiy  ta'sirotni  shosil  qiluvchi 
muvofiqlashtirish  signallari  vujudga  kelishi  mumkin.  Va  aksincha,  ilgari 
tajribalarda  qo’llanilgan  qo’zqatuvchi  taxminiy  ta'sirotni  yo’qotib  qo’yishi 
eshtimoli bor.  
Chet  el  psixologlari  va  fiziologlari  sezgirlikni  Mendelning  qonuniyatiga 
asoslangan sholda nasl, ya'ni irsiyat bilan boqliq shaklda tadqiq qilganlar. Speyder 
ta'm bilish naslga boqliq degan xulosa chiqaradi va 100 oilada buni sinab ko’radi. 
Olingan  ma'lumotlarga  qaraganda,  ota-onalar  bilmagan  ta'mni  bolalari  sham 
payqamaganligi namoyon bo’lgan.  
I.  P.  Pavlovning  shogirdi  P.  K.  Anoxin  o’zining  qirq  yillik  faoliyati 
davomida organizm intengrativ faoliyatining nozik mexanizmlarini o’rgangan.  
Muallif o’zining bir qator asarlarida funksional tizim nazariyasi moshiyatini 
bayon  qiladi,  ya'ni  organizmning  faoliyat  tizimsi  mavjud  bo’lib,  u  yopiq, 
takrorlanuvchi  fizologik  siklik  tuzilmasidan  iboratdir.  Muallifning  fikricha, 
organizmning  funksional  tizimsi  organizm  xatti-sharakati  reaksiyalarining 
fiziologik  mexanizmning  prinsipial  sxemasidan  iboratdir.  Organizmning  barcha 
jarayonlari,  xatti-sharakatlari,  vegetativ  aktivlar  agarda  foydali  samara  bilan 
tugallansa,  u  sholda  uch  bosqich  orqali  bajariladi.  Mazkur  bosqichlar  afferent, 
sintez, qaror qabul qilinish bajarilishi uchun zarur bo’lgan sharakatlar natijasi, ya'ni 
modelini  shosil  qilish  yo’li  bilan  oldindan  aks  ettirishdan  iborat.  Afferent,  sintez 
bosqichi  shar  qanday  xatti-sharakat  aktining  rivojlanishi  boshlanqich  poqanasidir. 
Ushbu bosqich tugagach, muayyan xatti-sharakat akti shakllanishning navbatdakgi 
bosqichi boshlanadi. Aynan xuddi shu bosqichda organizm xatti-sharakatining uch 
asosiy masalasi, ya'ni nimaq qandayq va qachonq bajarilishi shal qilinadi.  
Afferent  sintez  bosqich,  asosan  to’rt  jabsha  (komponent)  negizida  sodir 
bo’lishi tajribalarda sinab ko’rilgan.  
Uning  asosiy  jabshalari,  eng  avvalo  dominant  motivasiya  9o’ta  xoshish)  va 
unga  shamrosh  shisoblangan  emosiyaning  kuchligigi  shamda  barqarorligida 
namoyon bo’ladi: 
1. 
Organizmga qo’zqatuvchilarning ma'lum bir ta'siri.  
2. 
Yo’naltiruvchi afferentasiyaning mavjudligi.  
3. 
Afferentasiyaning muayyan shart-sharoitlari.  
4. 
Xotira apparatlari va mexanizmlari.  
5. 
Bularning  o’zaro  ta'sir  uchta  neyrodinamik  omil  orqali  bajariladi:  a) 
yo’nalganligi;  b)  neyronlarda  qo’zqalishning  konvergensiyasi  (to’yinishi);  v) 
qo’zqalishning  po’stloq  va  po’stloqosti  tuzilmalarda  qayta  shosil  bo’lishi, 
tiklanishi.  
6. 
Bu  mexanizmlar  nerv  tizimsida  turli  qo’zqalishlarni  to’plashga, 
birlashtirishga,  solishtirishga  va  mazkur  mushitda  eng  qulay  xatti-sharakat  aktini 
bajarish uchun qaror qabul qilishga olib keladi.  
7. 
Miya po’stloq shujayralarida qo’zqalishning konvergensiyasi va ularni 
solishtirish  jarayoni  butun  miya  miqyosida  bu  o’zaro  ta'sir  natijalarining 

---

51 
 
integrasiyasi  sharakat  maqsadining  shakllanishiga  shamda  uni  unumliroq  qaror 
tanlash sari etaklaydi.  
Katta  yarim  sharlarning  murakkab  integrativ  faoliyatining  boshlanqich 
bosqichini  turli  qo’zqatuvchilari  bir  neyrondagina  konvergensiyasi  deb  qarash 
mumkin.  
Katta  yarim  sharlarda  maxsus  neyronlar  gurushi  borligi  tufayli  ular  turli-
tuman  qo’zqalishlargina  qayta  qabul  qilish  bilan  cheklanmay,  balki  miya 
po’stloqining 
piramida 
shujayralaridan 
akson 
orqali 
keluvchi 
efferent 
qo’zqalishlarni  sham  qabul  qiladi.  Bu  esa  orqa  miya  po’stloqosti  va  po’stloqdagi 
ko’plab aksonlar neyronlarning vazifasi siklik qo’zqalishni ko’pincha saqlab turish, 
o’ziga  xos  "kutish"  to’plamini  saqlashdan  iborat.  Shu  bilan  bir  vaqtda  periferik 
ishchi  a'zolariga  yuboriladigan  buyruq  nusxasini  butun  miyaga  tarqalishini 
ta'minlaydi. Bir neyronning  o’zidagi  efferent qo’zqalish konvergensiyasi periferik 
reseptorlardan  keluvchi  afferent  qo’zqalish  bilan  aksonga  uzatilgan  buyruq 
nusshasi  olingan  natijalarni  basholash  uchun  shart-sharoitlar  yaratadi.  Evolyusiya 
jarayonida  shosil  bo’lganligi  bilishning  neyrodinamik  mexanizmlarining  kashf 
etilishi  shar  qanday  bo’lajak  shodisalarning  tashlil  qilinishiga  maqsadli  omillar 
oldindan bilishga asos bo’ladi.  
Ko’rish  analizatori  o’zaro  bir-biri  bilan  aloshida  bo’lgan  o’tkazuvchan 
periferik  qismdan,  po’stloqosti  va  bosh  miya  yarim  sharlaridagi  ko’rish 
markazlaridan  iboratdir.  Eshitish  analizatori  shavo  to’lqinlarining  tebranishini 
qabul  qiladi,  ularning  mexanik  energiyasini  nerv  shujayrasining  qo’zqalishiga 
aylantiradi.  
Shunday qilib, sezgilarning neyrofiziologik asosi juda murakkab bo’lganligi 
tufayli uni o’rganish bir talay qiyinchiliklarni vujudga keltirar ekan.