Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti nókis filiali

ÓZBEKSTAN MÁMLEKETLIK KÓRKEM ÓNER HÁM MÁDENIYAT INSTITUTI NÓKIS FILIALI
Mádeniyat hám kórkem óner mekemelerin shólkemlestiriw hám basqariw qániygeligi 1- kurs studenti

Gulnaz Tureevaniń Qaniygelikke Kirisiw páninen
ÓZ BETINSHE JUMISI

Qabilladi: Yeshbaeva Gulbahar Tapsirdi: Gulnaz Tureeva


Nókis-2022
TEMA: Mádeniyat hám kórkem oner teoriyasi, onıń kasip sıpatında qáliplesiwi.
JOBA:

1. 
   Mádeniyat
   
2. 
   Kórkem oner teoriyasi
   
3. 
   Kórkem oner kasip sıpatında qáliplesiwi
   

MÁDENIYAT
Mádeniyat insan iskerligi hám sol aktivliyatning áhmiyetin belgileytuǵın ramziy apparatlar hám dóretpeler kompleksi bolıp tabıladı. Mádeniyat muzıka, ádebiyat, kórkem suwret, arxitektorshılıq, teatr, kinematografiya, turmıs tárizi sıyaqlı xızmetlerde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Antropologıyada " mádeniyat" termini astında ónimler hám olardı islep shıǵarıw, estetik mánis beriw, hám de sol processlerge baylanısqan social munasábetler túsiniledi. Bul mániste mádeniyat óz ishine kórkem óner, pán hám ruwxıy sistemalardı aladı. Mádeniyat — jámiyet, insan dóretiwshilik kúsh hám qábiletleri tariyxıy rawajlanıwınıń arnawlı bir dárejesi. Kisiler turmısı hám iskerliginiń túrli kórinislerinde, sonıń menen birge, olar jaratatuǵın materiallıq hám ruwxıy baylıqlarda ańlatpalanadı. " mádeniyat " túsinigi arnawlı bir tariyxıy dáwir (áyyemgi mádeniyat), konkret jámiyet, elat hám millet (ózbek mádeniyati), sonıń menen birge, insan iskerligi yamasa turmısınıń ayriqsha tarawları (mas, miynet mádeniyati, kórkem mádeniyat, turmıs mádeniyati) ni izoxlash ushın qollanıladı. Tar mániste " mádeniyat " termini adamlardıń tek ruwxıy turmısı tarawına ushın qollanıladi. " mádeniyat " arabsha madina (qala ) sózinen kelip shıqqan. Arablar kisiler ómirin eki túrge: birin sahra adamı yamasa sahraiy turmıs ; ekinshisin materiallıq turmıs dep ataǵanlar. Sahra adamılıq — kóshpelinshi halda sahrau sahralarda jasawshı xalıqlarǵa, materiallıqlıq — qalada otırıqshı halda jasap, ayriqsha turmıs tárizine iye bolǵan xalıqlarǵa salıstırǵanda isletilingen. Orta ásir mádeniyatınıń ullı wákilleri Abu Ali ibn Sino, Beruniy hám basqa qala turmıs tárizin jámááttiń jetiklik forması retinde aytganlar. Mac, Forobiy pikrine qaraǵanda, hár bir insan óz tábiyaatına kóre, " joqarı dárejedegi jetiklikke erisiw ushın ıntıladı", bunday jetiklikke tek qala jámááti arqalıǵana eriwiladi. Onıń atap ótiwishe, " materiallıq jámiyet hám materiallıq qala (yamasa mámleket) usınday boladiki, bul mámlekette hár bir adam kásip-xunarda azat, hámme babbaravar bolıp tabıladı, kisiler ortasında parq bolmaydı, hár kim ózi qálegen yamasa tańlaǵan kásip-óner menen shuǵıllanadı. Adamlar shın mánisi menen azat jasaydılar". Alisher Navaiy jetik etika, bilimli hám ádalatlı jámiyet, jámáát máselesin atap kórsetiw menen birge, ruwxıy joqarılıqqa erisiwdiń tiykarǵı kriteryası dep adamgershilik ideyalarına muwapıqlıqtı tushundi. 19 -ásirdiń ekinshi yarımında maydanǵa kelgen demokratiyalıqma'rifatparvarlik háreketiniń wákilleri Ornıqlıiy, Ayralıq, Zavqiy, Ahmad Donish, Avaz Qoralı qoylar, Kámal Xorezmiy hám basqa xalqni mádeniyatli qılıwdıń faktorı ilmma'rifatni iyelewde dep bildilar. Olar orta ásir nadanlıqına qarsı xalıq ortasında ilmmaorif hám mádeniyatti zor inta menen targ'ib etdiler. Mas, Ayralıq pikrine qaraǵanda, ilmfan bir mash'-al bolıp, insaniyattıń baxıt hám ıǵbal jolin kórsetip turıwı kerek. 19 -ásirdiń aqırı hám 20 -ásirdiń basında Turkistonda payda bolǵan jadidshilik háreketi wákilleri, Jaqtılandırǵanqori Abdurashidxon balası, Mahmudxo'ja Salamatiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy hám basqa ózleriniń bilimparvarlik jumısları menen mádeniyat rawajlanıwına zárúrli úles qosdılar. Olar túrli gaz. hám jur. lar shıǵardılar, baspa hám baspaxanalar quradılar, kitapxanalar, teatrlar, jańasha mektepler ashtılar, ótken zaman mádeniyatimizni, tariyxımizni targ'ib etdiler, dúnyalıq bilimlerdi tereń iyelewge shaqırıq etdiler. Aǵartıwshılıqtıń keń quloch jayıwı nátiyjesi bolıp esaplanıw, xalıqtıń umummadaniyati óse bardı. Evropada " mádeniyat " delingende daslep insannıń tábiyaatqa kórsetetuǵın maqsetke muwapıq tásiri, sonıń menen birge, insanǵa tálimtarbiya beriw tushunilgan (lot. cultura — yerni islew, kútimlew; orıssha daǵı " kultura" sózi de sonnan alınǵan ). mádeniyat tek ámeldegi norma hám úrp-ádetlerge ámel qılıw qábiletin rawajlandırıwdı emes, bálki olarǵa ámel qılıw qálewin xoshametlewdi de óz ishine alǵan. mádeniyatga bunday eki yoqlama jantasıw hár qanday jámiyetke tán (mas, Qáddi. Kitayda jen, Indiyada dharma). Ellinlar " sada" varvarlardan ózleriniń tiykarǵı ayırmashılıǵın " paydey", yaǵnıy " tárbiyalanganlik" de dep bilgenler. Qáddi. Rimdiń sońǵı dáwirlerinde " mádeniyat " túsinigi socialliq ómirdiń qala turmıs tárizin ańlatiwshı mazmunlar menen de boyigan hám orta ásirlerge kelip keń tarqalǵan. Bul túsinik keyinirek kelip shıqqan civilizatsiya túsinigine jaqın turadı. Evropada Aǵartıwshılıq dáwirinde mádeniyat hám civilizatsiyanıń " sın pikiri" payda boldı (J. J. Russo). Bunda " materiallıq" milletlerdiń buzılǵanlıǵı hám etikalıq tómenlashganligiga rawajlanıwdıń patriarxal basqıshında bolǵan xalıqlar etikasınıń ápiwayılıǵı hám sofligi qarsı qoyıldı. Nemis filosofları bul qarama-qarsılıqlı jaǵdaydan shıǵıwdıń jolin " ruh" sheńberinden, etikalıq (I. Kant), estetik (F. Shiller, romantiklar) yamasa filosofiyalıq (G. Gegel) ań sheńberinden qıdırdılar. Olar bul ań tarawların haqıyqıy mádeniyat hám insan rawajlanıwınıń faktorları dep bildilar. 19 -ásir aqırınan baslap " lokal civilizatsiya" (O. Shpengler) degen qaraw júzege keldi. Bul ideya civilizatsiyanı arnawlı bir jámiyet rawajlanıwınıń sońǵı basqıshı retinde alıp qaradi. Pán-texnika rawajlanǵan sharo-itda kóplegen sotsiologlar hám mádeniyatshunoslar mádeniyat dıń birden-bir ideyasın izbe-iz ámelge asırıw múmkin emes, degen qaǵıydanı ilgeri surdilar. Bul politsentrizm, Batıs menen Shıǵıstıń ozaldan keriligi jáne social rawajlanıwdıń basqa ulıwma nizamlıqların biykar etiwshi teoriyalerinde óz ańlatpasın taptı. mádeniyat dıń ilimiy, tariyxıy konsepsiyalarına keri bolıp esaplanıw, marksistik teoriya sociallıq-ekonomikalıq formatsiyalar haqqındaǵı, óndiriwshi kúshler menen islep shıǵarıw munasábetleriniń óz-ara munasábeti haqqındaǵı qaǵıydalardan kelip shıǵıp, antagonistik jámiyetlerde mádeniyat dıń klasıy xarakteri haqqındaǵı qaǵıydalardı ilgeri surdi. Antagonistik formatsiyalarda hár bir milliy mádeniyat de eki mádeniyat bar ekenligi haqqındaǵı lenincha qaraw " húkimran ekspluatatorlıq" mádeniyatina " progressiv demokratiyalıq" hám " sotsialistik" mádeniyat elementlerin keri qoydı. Áne sol qaǵıydadan kelip shıǵıp, zalım sovet basqarıw princpıı dáwirinde ámelge asırılǵan " materiallıq revolyuciya" nátiyjesinde kóplegen xalıqlar mádeniyat ining ájayıp eń jaqsı ǵáziyneleri joq etilip, materiallıq miyraslardıń milliy túbirleri joq qılıw etildi. mádeniyat — ulıwma insanıylıq hádiyse, tek bir xalqqa tiyisli, tek bir xalıqtıń ózigine jaratqan sap mádeniyat bolmaydı hám bolıwı da múmkin emeKórkem ónershunasliq Hár bir milliy mádeniyat dıń tiykarǵı bólegin sol millet ózi jaratqan bolsada, ol jaǵdayda ja-hon xalıqları jaratqan ulıwma insanıylıq mádeniyat dıń úlesi hám tásiri boladı, álbette. mádeniyat hesh qashan klasıy hádiyse bola almaydı. Ol barlıqǵa teńdey xızmet etedi. Mas, kórkem óner hám ádebiyat eń jaqsı ǵáziyneleri, arxitektorlıq ótmishten qalǵan estelikleri, mártebeler, pán jetiskenlikleri hám basqa barlıqǵa tiyisli bolıp tabıladı. MÁDENIYAT kisiler iskerliginiń tek materiallıq nátiyjeleri (mashinalar, texnikalıq imaratlar, kórkem óner dóretpeleri, huqıq, etika normalari hám t.b. ) ni emes, usınıń menen birge, adamlardıń miynet processinde voqe bolatuǵın sub'yektiv kúsh-quwatları hám qábiletleri (bilim hám kónlikpeleri, islep shıǵarıw hám professional ilmiy tájriybeleri, intellektuallıq, estetik hám etikalıq kámalı, dúnyaǵa kóz qarası, olardıń jámáát hám jámiyet sheńberindegi óz-ara mámileleri) ni da óz ishine aladı. Mádeniyat 2 tiykarǵı túri — materiallıq hám ruwxıy óndiriske qaray mádeniyat materiallıq hám ruwxıy mádeniyatqa bólinedi. Materiallıq mádeniyat materiallıq iskerliginiń barlıq tarawların hám de onıń nátiyjeleri (miynet quralları, turar jay, kúndelik turmıs buyımları, kiyim-keshek, transport, baylanıs quralları hám basqalar ) ni óz ishine aladı. Ruwxıy mádeniyatqa ań, ruwxıylıq tarawları kiredi (bilim, etika, tálimtarbiya, huqıq, filosofiya, etika, estetika, pán, kórkem óner, ádebiyat, mifologiya, dinge sıyınıw hám basqalar ). Hár bir jámiyet óz mádeniyat tipiga iye. Jámiyetlerdiń almasınıwı menen mádeniyat tipi da ózgeredi, biraq bul hal mádeniyat rawajlanıwı uzilib qalǵanın, eski mádeniyat joq bolıp materiallıq miyraslar, ótken zaman qádiriyatlardan waz keshilganini anglatmaydi. Zotan, hár bir jańa jámiyet ózinden ilgeri jámiettiiń materiallıq yutuklarini zárúrli túrde miyraslar etip aladı hám olardı social munasábetlerdiń jańa sistemasına kiritedi. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriwgech, socialliq ómirdiń barlıq tarawlarında bolǵanı sıyaqlı, mádeniyat salasında da túpkilikli ózgerisler júz berdi. Formaan da, mazmunan da mádeniyat dıń rawajlanıwı ushın keń múmkinshilikler jaratıldı. Ózbekstannıń ǵárezsiz rawajlanıwǵa utishi milliy mádeniyatge klasıy jantasıwdan, onı jasalma tárzde " birden-bir umummadaniyat" ga aylanıwdan saqlap qaldı. Sonı da atap ótiw kerekki, ǵárezsizlikkeshe bolǵan sońǵı jetpis jıl dawamında mádeniyat húkimran ideologiya, totalitar basqarma qısıwında Batıs MÁDENIYAT iga eliklew ruwxında rawajlandi. Ekinshiden, milliy mádeniyat dıń bay ótken zamanı bir yoklama úyrenilinip, onıń kóplegen bahasız eń jaqsı ǵáziynelerinen xalqımız paydasız bolıp keldi. Ózbekstan Respublikasında ǵárezsizlik jıllarında jámiyeti jańalaw salasında alıp barılıp atırǵan reformalar menen bir qatarda mádeniyat ni kóteriwge de bólek itibar berilip atır. Xalqımızdıń ruwxıy qádiriyatlarına húrmet menen munasábette bolıw, olardı saqlap -álpeshlew hám rawajlandırıw, múqaddes dinimiz, urfodatlarimizni, tariyxıy, ilimiy, materiallıq miyraslarimizni qayta tiklew mámleket siyasatı dárejesine kóterildi. " Mámleket tili tuwrısında" gi (1989 -jıl 21 okt.) nızam, " Kadrlar tayarlaw milliy de-sturi" (1997-jıl 29 avg.) dıń qabıl etiliwi, Ózbekstan Kórkem Akademiyası (1997-jıl ), Ózbekstan mámleket kán-servatoriyasi (2002-jıl), Ózbek milliy akademikalıq drama teatri (2002-jıl ), estrada muzıkasın rawajlandırıw tuwrısındaǵı hám basqa bir qansha qarar hám húkimlerdiń qabıl etiliwi, bir qansha oyshıl hám oqımıslılarimizning múqaddes atları tiklenip, yubileylari xalıq aralıq kólemde keń ni-shonlanayotgani mámleketimiz tárepinen MÁDENIYAT ni rawajlandırıwǵa kórsetilayotgan ǵamqorlıqtıń ámeliy ańlatpası bolıp tabıladı.