ZəHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

72 

O vaxtlar bir dəfə xəstələnmış və təkrar yaxşılaşmışdım. Lakin özümə 

baxmadığım üçün xəstəliyim təkrarlandı. Özü də bu dəfə çox fəna xəstələn-

dim və  elə  oldu  ki,  dörd gün qədər dilim tutuldu. Ağzıma pambıqla su  da-

mızdırırdılar.  Mənimlə  birlikdə  qalan  bəylər  və  igidlər  sağalmağımdan 

ümidlərini kəsərək öz əndişələri ilə uğraşmaya başladılar. Belə bir zamanda 

bəylər  yanlış  hərəkət  etdilər və  elçi sifətilə  gəlib  fəsad sözlər  gətirən Uzun 

Həsənin  adamına məni  göstərib sonra da  getməsinə  izin  verdilər. Dörd-beş 

gün sonra bir az yaxşılaşdım, lakin dilimdə hələ bir ağırlıq qalmışdı. Bir ne-

çə gün sonra tamamən özümə gəldim. 

Anamgilin,  yəni  anam  və  nənəm  İsən  Dövlət  bəyimin,  eləcə  də  usta-

dım və pirim olan Xoca Mövlana qazı da belə məktublar yazıb bu qədər is-

rar edincə, insan buna qarşı dura bilərmi? Rəcəb ayının [=1498 mart] şənbə 

günü Əndicana getmək üzrə Səmərqənddən çıxdıq. Bu dəfə (53  b) Səmər-

qənd şəhərində yüz gün padşahlıq etmişdim. 

Yenə bir şənbə günü Xocəndə çatdım. Kimsə o gün mənə Əndicandan 

gələn xəbərləri çatdırarkən Əli  Dost  Tağayinin Əndican qalasını tam  yeddi 

gün  öncə,  yəni  bizim  Səmərqənddən  çıxdığımız  şənbə  günü  müxaliflərə 

təslim etdiyini söylədi. 

Təfsilat belədir: xəstə yatdığım günlərdə Uzun Həsənin adamına məni 

göstərmiş, sonra isə getməsinə izin vermişdilər. Müxaliflər də Əndican kur-

qanının  mühasirəsi  zamanı  gedib  «Padşahın  dili  tutulmuşdur;  ağzına 

pambıqla su damızdırırlar» demiş və bunu Əli Dostun hüzurunda and içərək 

təkrarlamışlar. Əli  Dost  o  əsnada Xaqan qapısında imiş,  bunu eşidincə ira-

dəsi  pozulmuş,  müxalifləri  dəvət  edib  qarşılıqlı  müqavilə  ilə  qalanı  onlara 

təslim  etmişdir.  Halbuki  kurqanda  ərzaq  və  döyüşçü  kifayət  qədərdi.  Bu, 

yalnızca o münafiq, nankor və səfil adamın cəsarətsizliyi idi, ona söylənən 

sözləri bəhanə etmişdi. 

Əndicanı aldıqdan sonra mənim Xocəndə gəldiyimi eşidərək Mövlana 

qazını ərk qapısında və şərəfsiz bir şəkildə asıb şəhid etdilər. 

Xoca (54  a) Mövlana qazı əsl adı Abdullah olmasına baxmayaraq bu 

adla  tanınmışdır.  Nəsəbi  ata  tərəfdən  Şeyx  Bürhanəddin  Qılınca,  ana  tərəf-

dən  isə  Sultan  İlig  Maziyə  çatır.  Fərqanə  vilayətində  bu  ailədən  olanlar 

imam, şeyxülislam və qazı olaraq gəlmişlər. Xoca qazı isə Xoca Übeydullah 

həzrətlərinin  müridi idi və  onu o  yetişdirmişdi.  Xoca qazının vəli olmasına 

heç bir şübhəm yoxdur. Çünki onun canına qıyanlardan çox qısa bir müddət 

içində heç bir əsər və əlamət qalmadı. Onun vəliliyinə bundan daha yaxşı bir 

dəlil  olaraq nə  göstərilə  bilər ki? Xoca qazı  qəribə bir adam  idi,  əsla qorx-

mazdı. Onun qədər cəsur adam görünməmişdir. Bu özəllik də bir vəlilik də-

lilidir. Başqa biri nə qədər cəsur olsa, da bir az təlaşa və yersiz qorxuya qa-

pıla bilər. Xocada nə təlaş, nə də yersiz qorxular əsla yox idi. 

Xocanın ölümündən sonra onun nökər və çakərini, aymaq və adamla-

---

BABURNAMƏ 

 

73 

rının hamısını ələ keçirib mallarını yağmaladılar. 

Əndican  qurtarmaq  istərkən  Səmərqəndi  əldən  çıxarmışdım  və  Ən-

dican  da  əldən  getmişdi.  Biz    «Qafil  əz  inca  randə  və  əz  anca  mandə» 

(«Qafil  buradan  sürülmüş,  oradan  da  məhrum  olmuş»)  deyilənə  bənzədik. 

Bu  mənə  çox  ağır  gəldi,  çünki  padşah  olduğumdan  bəri  adamlarımdan  və 

vilayətdən  (54  b)  bu  cürə  ayrılmamışdım.  Özümü  biləndən  bəri  bu  qədər 

iztirab və məşəqqət çəkməmişdim. 

Xocəndə  çatanda  bəzi  münafiqlər  Xəlifəni  [Nizaməddin  Əli  Barlas] 

mənim yanımda görmək istəmədilər. Məhəmməd Hüseyn Mirzə və bəziləri 

o qədər cəhd elədilər ki, axırda Xəlifənin Daşkəndə getməsinə izin verdim. 

Qasım bəyi də Daşkəndə [Sultan Mahmud] xanın hüzuruna göndərib 

ondan Əndican üzərinə qoşun çəkməyi xahiş etdim. Xan da qoşun çəkərək 

Ahəngəran  vadisindən  gəlib  Kəndirli  keçidinin  dibinə  çatan  vaxt  mən  də 

Xocənddən  gəlib  xan  dayımı  gördüm.  Kəndirli  keçidini  aşaraq  Axsi  tərəfə 

endik.  O  tərəfdən  müxaliflər  də  mövcud  qüvvələrini  toplayıb  Axsi  üzərinə 

gəldilər. 

Bu  arada  Bab  kurqanındakılar  mənim  tərəfimi  tutaraq  kurqanı  qapat-

dılar, lakin xanın bir az ləng tərpənməsi üzündən müxaliflər Bab kurqanını 

zorlayıb aldılar. Xanın əxlaqı və xasiyyəti  yaxşı  idi, lakin sipahilik və sər-

kərdəlik işindən heç başı çıxmırdı. Vəziyyət bu dərəcəyə  gəldiyi  əsnada  ən 

çoxu  bir  mənzil  daha  yürüsəydi  müharibə  belə  etmədən  vilayət  bizim  ola-

caqdı.  Amma  xan  belə  bir  zamanda  müxaliflərin  hiyləli  sözlərinə  və  sülh 

haqqında  nağılına  qulaq  verib  (55  a)  Xoca  Əbülməkarim  ilə  birlikdə  o  za-

man xanın eşik ağası və Tənbəlin böyük qardaşı olan Bəy Tilbəni elçi olaraq 

göndərdi. Müxaliflər də özərini qurtarmaq üçün bir neçə doğru və yalan söz-

lər söyləyib xana və aradakılara pul və rüşvət qəbul etdirdilər. Xan da beləcə 

geri döndü. 

Bəylər, içkilər və igidlərdən mənimlə qalanların çoxunun köçləri Ən-

dicanda  idi.  Əndicanı  almaqdan  ümidlərini  kəsdikləri  üçün  bəylərdən  və 

igidlərdən yeddi-səkkiz yüz adam məndən tamamən ayrıldılar. Ayrılan bəy-

lər Əli Dərviş Bəy, Əli Məzid Koçin, Məhəmməd Bakir bəy, Şeyx Abdullah 

eşik-ağa və Mirim Lağari idi. Mənimlə birlikdə qalıb qürbəti və möhnəti se-

çənlər isə təxminən iki yüzdən bir az artıq və üç yüzdən bir az əskikdi. Qa-

lan bəylər Qasım Koçin,  Veys  Lağari bəy,  İbrahim  Saru Minqli bəy, Şirim 

(Mirim) Tağayi və Seydi (Seyid) Qara bəylər; içkilərdən Mirşah Koçin, Se-

yid Qasım eşik-aga Cəlayir, Qasım Əcəb, Məhəmməd Dost Əli Dost Tağayi, 

Məhəmməd Əli Mübəşşir (münşi), Xudaverdi Tuğçu Moğol, Yarək Tağayi, 

Sultanqulu  Babaqulu,  Mir  Veys,  Şeyx  Veys,  (55  b)  Yar  Əli  Bilal,  Qasım 

Miraxur və Heydər riqabdar idi. Bu halət mənə çox ağır gəldi və əlimdə ol-

madan ağladım. 

Oradan  Xocəndə  gəldim.  Mənimlə  qalanların  bir  qisminin  köçləri  ilə 

---