Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
arasında bağlandı. Bu zaman hökumətin Türkiyə adm dan danışmağa mənəvi haqqı yox idi. Kamalçılarm başçılığı ilə Anadolunu milli-azadlıq savaşı bürümüş, Anadolu əslində İstanbula tabe deyildi. Versal sistemi müqavilələri içərisində ən alçaldıcı və əsarətli olan Sevr müqaviləsinə görə nəinki Osmanlı impcratorluğuna daxil olaıı ərəb ölkələri, eləcə də Türkiyənin Avropadakı torpaqları, Asiyadakı özünün bir çox vilayətləri əlindən alınır və İngiltərə, Fransa, İtaliya, Yunanıstan, daşnaq Ermənistam arasında bölüşdürülürdü. Türkiyənin öz şərq torpaqlarında “müstəqil” (əslində isə İngiltərədən asılı olan) Kürd dövləti, yenə bu cür “müstəqil” daşnaq Ermənistanı yaradılırdı. Ankara ilə Qara dəniz arasında çox kiçik, verimsiz, müstəqil yaşayış vasitələrindən yoxsun (məhrum) olan bir bölgə isə Türkiyə üçün ayrıldı: həm də yarımsömürgə (yarımmüstəmləkə) durumunda. Ancaq Türk Ruhunun ycnilməzliyi imperialistlərin və onların yunan, daşnaq erməniləri kimi oyuncaq əlaltılarınm uğursuz niyyətlərini gözlərində qoydu: işğalçılar darmadağın edilib gəldikləri yerə qədər qovuldular. 1923-cü il 24 iyul Lozan müqaviləsi türkün şanlı qələbəsinin təsdiqi (çözüm gözləyən məsələlər də var) oldu. Bir çox vilayətləri əlindən çıxsa da, Türkiyə öz indiki torpaqlarım qoruyub saxladı. 182. Suriya 1516-1918-ci illərdə, Iraq 16-cı yüzilin 30-cu illərindən 1918-ci ilə qədər, Fələstin 1516-1917, Hicaz isə qısa aralıq (fasilə) ilə 1517-19I6-cı illərdə Osmanlı imperatorluğunun tərkibində olmuşdu. 1918-ci il 30 oktyabr Mudros barışığına görə bu ölkələr Osmanlı dövlətindən həmişəlik ayrıldı. Ancaq bu ayrılma onlara azadlıq, bağımsızlıq (müstəqillik) gətirmədi. Belə ki, Suriya 1920- 1943-cü illərdə Fransanın, İraq 1920-1932, Fələstin isə 1920-1947-ci illərdə Böyük Britaniyanın mandatı altında oldu. Hicaz isə 1916-1925-ci illərdə üzdən müstəqil krallıq olmuşsa da, əslində ingilislərdən asılı idi. 183. Кар - o zamankı Güney Afrika İttifaqı (indiki güney Afrika Respublikası) göz önündə tutulur. 1652-ci ildə Niderlandın “Ost-İndiya” şirkəti indiki Güney Afrika Respublikasının ərazisində Кар koloniyasının əsasını qoydu. 1806-cı ildə Böyük Britaniya Кар koloniyasını ələ keçirdi. 1910-cu ildə isə Кар koloniyası və keçmiş Bur respublikaları Güney Afrika İttifaqı dominionunda birləşdirildi. Hazırda Кар Güney Afrika Respublikasının dörd vilayətindən biridir. 184. Teokratiya (yunanca “teos” - Tanrı “kratos” - 186 hakimiyyət) Siyasi hakimiyyətin ruhanilərin əlində olan idarəetmə forması. Bu zaman dövlət başçısı, həm də onun din başçısıdır. 185. Klcrikalizm (latınca “klerikalis” “kilsə” sözündən) - İctimai həyatın bütün sahələrində (özəlliklə, siyasi və mədəni həyatda) dinin və din qurumlarının təsirini gücləndirməyə, dini və din xadimlərini hakim duruma gətinnəyə çalışan siyasi axım; ümumiyyətlə, ruhanilərin dövlət idarəsinə qarışması. 186. M ütarəkə- Bax: 114. 187. 1919-cu ilin may ayında ingilislər tərəfindən Malta adasına sürgünə göndərilən Ziya Göyalp və digər bir çox yurdscvor gəmiyə mindirildilər. Ziya Göyalpın üstündə pulu yox idi. Ailəsi çox çətinliklə 500 lirə düzəltdi. Ancaq silahlı ingilis əsgərlərinin qoruduğu gəmidə dustaqlar ilə görüşmək mümkün deyildi. Ziya Göyalpın qızı Səniha xanım bir qayıqda gəmiyə yanaşdı və pul kisəsini atasının və yoldaşlarının durduğu üst göyərtəyə doğru atdı. Yazıq ki, pul kisəsi ingilis əsgərləri olan alt göyərtəyə düşdü və ingilislər kisəni qapıb pulu öz aralarında bölüşdürdülər. Beləliklə, Ziya Göyalp sürgünə pulsuz yola düşdü. 188. Məslək (ərəbcədir; “tutulan yol”) - Burada: sənət, peşə, məşğuliyyət, iş. “Məslək” sözünə qarşılıq olaraq “pcşə”ni işlətməyi məqsədəuyğun görmədik. Birincisi, “peşə” farsca “pişə” sözündən olub türkcə deyildir. İkincisi isə Ziya Göyalp “məslək” sözünü daha geniş anlamda işlətmişdir. “Peşə” isə *'məslək”dəki çalarlan tam ifadə edə bilmir. 189. Ziya Göyalpın “müəyyidə”sinə (ərəbcə) latıncadan olan “sanksiya”nı qarşılıq kimi işlətdik. Çünkü bizdə “sanksiya” ifadəsi geniş yayılıb. Burada haqqında danışılan sanksiya sosial nəzarətin ən əhəmiyyətli vasitəsidir. Təsir etmək üçün görülən tədbirdir. Ziya Göyalp hər hansı bir məsləkdə çalışanların yanlış hərəkətinə qarşı sanksiya qoya biləcək ictimai orqan kimi “heysiyyət” (şərəl) məhkəməsi”ndən danışır. “Heysiyyət məhkəməsi’ nə “şərəf komissiyası” da demək olar. 190. Hamdi bəy (Osman Hamdi; 1842-1910) - Arxeoloq, muzeyçi (Muzeyşünas), rəssam. Sədrəzəm (Baş nazir) İbrahim Ədhəm Paşanın oğludur. 1881-d ildə İstanbul Arxeologiya Muzeyinin (Muzc-i Hümayun) müdiri olmuşdur. İzin alıb bir sıra arxeoloji qazıntılar aparmış, tapılan əsərləri muzeyə toplamışdır. 1883-cü ilin mart ayında Dövlət İncəsənət Akademiyasının (Sanayi-i Nəfisə Məktəb-i Alisi) əsasını qoydu. Bundan başqa, 187 Hamdi boy Xett Muzeyini do açmışdır. 191. Xəlil bəy (Xəlil Ədhəm Əldəm; 1861-1938) - tarixçi, arxeoloq və tanınmış muzeyçi. Hamdi bəyin qardaşı və Sədrəzəm İbrahim Ədhəm Paşanın oğludur. Muzeylər müdiri olan qardaşı Hamdi bəyin uzun müddət müavini olmuşdur. 1910-cu ildə qardaşının ölümündən sonra onun yerinə müdir keçirildi. Xəlil bəy Əski Şərq Əsərləri muzeyinin qurucusudur. Əski sultan saraylarından birinin əsasında təşkil edilən muzeyi (Topqapı) də o açmışdır. 192. Təkərləmə - burada: ən çox nağılların əvvəlində olan, yarı anlamlı, anlamsız və bir-birinə bənzər qaflyəli giriş sözləri. Məs.: Biri varmış, biri yoxmuş; Az getdim, üz getdim, dərə-təpə düz getdim və s. Türk xalq teatrı olan Orta oyununda tokərlomələrdon istifadə edilir. 193. Qırxlı - Doğumdan, ölümdən sonrakı Qırx günlük müddət. “Qırxlı”, “qırx gün” ilə bağlı inam türklər arasında geniş yayılıb. Bu inam bugün də yaşamaqdadır. 194. Məddah (ərəbcə “mədh” • “öymə”don) - Yamsılama, təqlid yolu ilə xoş, şirin hekayə, nağıl söyləyərək adamları əyləndirən sənətçi. 195. Babi-АИ və ya Babiali (ərəbcə “bab” “qapı”, “ali” - “uca”, “yüksək”) - Osmanlı imperatorluğu dövründə İstanbulda Baş nazirliyin, daxili və xarici işlər nazirliklərinin, Dövlət Şurasının yerləşdiyi bina; ümumiyyətlə, Osmanlı hökuməti. 196. Xariciyyə- Xarici İşlər Nazirliyi . 197. Dəftər-i Xaqani - Osmanlı imperatorluğu dövründə daşınmaz əmlak, vergi obyektləri işlərinə baxan, yəni mülk və torpaqları qeydə alan dövlət idarəsi. 198. Vaqiflər (ərəbcə “vəqf’dən) - Vəqfo (dini və ya xeyirsevər məqsəd ilə dövlət və ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən bağışlanan mal, mülk, pul və s.) bağlı işlərə baxan baş idarə. Fitvaxana (ərəbcə “fətva” + farsca “xana”) - 1. Şeyxülislamın iqamətgahı (idarəsi); müftünün xidmət yeri. 2. Şeyxülislamın idarəsində hər hansı bir məsələnin həllində müftilərin və şəriət məhkəməsinin fitva üçün müraciət etdikləri yer, instansiya. 199. Ziya Göyalp “mədəniyyət” - terminini “sivilizasiya”nın qarşılığı kimi işlətmişdir. Fransızcadakı “kültüğ (r)” sözünə isə qarşılıq olaraq “hars” terminini işlədir. “Hars” (“hərs”) ərəbcə olub, “şum, şumlama, yer sürmə” anlamını verir. Buna görə də təmiz türkcədə “hars” yerinə bəzən “əkinc” də işlədilir. Yada salmaq lazımdır ki, “kültür” sözü əslində latıncadakı “kultura”dan 188 törəyib. Bu “kullura”nm bir anlamı isə “becərmə, becərilmə, torpağın emalf’dır. Ziya Göyalp 1918-ci ildə “Mükafat və cəza məsələsinə dair daha bir neçə söz” məqaləsində yazırdı: “Hars” sözünün də fransız dilində tam bir qarşılığı yoxdur. Çünkü, “kültüğ (r)” sözü bu dildə “irfan” (bilik, maarif-E.) anlamındandır. Bununla belə, ictimaiyyətçilər son vaxtlar bu sözü “hars” anlamında işlətməyə başlamışlar”. Ziya Göyalpa görə hars - hər bir millətin din, əxlaq, hüquq, bədii, iqtisadiyyat həyatlarının uyumulu (ahəngdar) bir toplantıdır. Hars-küllür millidir, özəlliklə, duyğulardan əmələ gəlib. Bütün bunlara görə biz “hars”m yerinə daha çox “milli kültür” ifadəsini işlətdik. Ziya Göyalpın işlətdiyi terminlərdən biri də “təhzib”dir. “Təhzib” orəbcədir, a) “islah etmə”, düzəltmə, təmizləmə”; b) “tərbiyə, öyrətmə” anlamlarındandır. Ancaq burada “yetkinloşdirmə, yetkinlik, yüksəltmə” anlamlarını verir. Biz. yerinə görə “yetkinlik”, “yctkinləşdir(il)”mo və zənginləşmə kimi işlətdik. Ziya Göyalp milliliyin daşıyıcısı, müəyyonləşdiricisi olan xalq sərvətlərini, yəni xalqın görənək və gələnəklərini (adət və ənənələr), sözlü, (şifahi) və yazılı ədəbiyyat, din, əxlaq, musiqi, iqtisadiyyat məhsullarını xammal kimi götürür. Bu xammalları isə alimlər, araşdırmaçılar, sənətçilər Qərbin ən yaxşı sənət əsərlərindən, elm və yöntəmlərindən (metodlarından) istifadə etmək yolu ilə işləməlidirlər (emal etmə). Bax, bu cür işləməyi emalı Ziya Göyalp "təhzib”, yəni “yetkinləşdirmə, yetkinlik” adlandırır. Bir sözlə, öz milli sərvətini Qərbin mütərəqqi yeniliklərindən, elm və metodlarından istifadə edib daha da zənginləşdirməli və cilalamalısan. 200. Mctyü Arnold (1822-1888) - ingilis şairi, tənqidçi və pedaqoqu. M.Arnold ədəbiyyatın tərbiyələndirici rolunu etiraf edirdi. O, şeirlərində, esselərində XIX yüzilin 2-ci yarısında ingilis toplumundakı yalanç/ irəliləyişi ifşa edirdi. 201. “Dadlılıq və işıq məzhəbi” sevimlilik, şiritılilik və işıq təriqəti (təlimi). Bu təriqətdən, təlimdən keçən har bir milli sərvət daha işıqlı olur. 202. Eklektik (yunanca “ekleklikos” - “seçən”) - Çeşidli (müxtəlif) görüşləri birləşdirən, uzlaşdıran şəxs. Təmiz türkcədə “eklektik”ə qarşılıq kimi “seçməçi” işlədilir. 203. Kosmopolit (yunanca “kosmopolites” - “dünya vətəndaşı”) - Burada: Vətənsevərlik duyğusundan yoxsun 189 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|