Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
bölümdə həm də yeni sözdüzəltmədən, löərtmədən danışdığına görə sözdüzəldici şəkilçilər də mövzuya daxil olur. Buna görə də başlıqdakı “sıygalar”ı “sözdəyişmə və düzəltmə formaları” kimi verdik. Birinci nəşrdəki “Feü formaları” ifadəsi də “sıygalar”ı tamamilə qarşılayır. Ancaq mövzuda “sıygalar”ın məlum anlamından bir qədər kənara çıxıldığı göz önündə tutularaq ikinci nəşrdə dəyişiklik etdik! Bu dəyişiklik “odallar”a da aiddir. Azərbaycan dilçiliyindəki qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar və nidalar mövzusu Türkiyə dilçiliyində “ədatlar” adı altında öyrənilir. Ziya Göyalp bu bölümdə sözdüzəldici şəkilçilər yoluyla sözdüzəltmədən də danışır. Deməli “ədat” adı alıtnda sözdüzəldici şəkilçini də bildirib. Bu səbəbdən “ədat” və “şəkilçi” sözolrini bir yerdə işlətdik. Osmanlı dili dövründən fərqli olaraq çağdaş Türkiyə dilçiliyində “ədatlar” və “şəkilçilər” (eklər) ayrılıqda öyrənilməkdədir. 37. Kotobə (ərəbcə)-yazdı. 38. Kitabət (ərəbcə) -1. yazı yazmaq sənəti; yazmaq; 2. katiblik (yazmanlıq); 3. təhrir, kompozisyon (inşa). 39. İnşa (ərəbcə)-Burada: qələmə alma, yazıya alma (ədəbi şəkildə yazma); düz yazı -nəsr. 40. Kompozisyon (fransızca) Burada: Şagirdlərə öz duyğu və təsəvvürlərini açıq, təsirli şəkildə ifadə etməyi öyrədən dərs və bu dərsə aid çalışma, yazı, inşa. 41. Mütəsərrif (ərəbcə)-l. Yiyələnən; yiyə, sahib. 2. Tənzimatdan (1839-1876) sonra Osmanlı imperatorluğunun idarəetmə sistemində sancağı idarə edən şəxs. 42. Təsərrüf (ərəbcə)-l. (bir şeyi) ələ keçirmə, (bir şeyi) istədiyi kimi istifadə etmə ixtiyarı; 2. qənaətlə işlətmə; 3. pul artırma (birikdirmə). 43. Sancaq-burada: Osmanlı dövlətinin idarəetmə sistemində “il” ilə “ilçə” arasında olan inzibati-ərazi birimi (vahidi). Sancaq bir neçə ilçədən ibarət olurdu. Sancağı mütəssərrif idarə etdiyi üçün ona bəzən mütəsərriflik də deyilirdi. 44. İştiqaq (ərəbcə) -Eyni kökdən çıxma, törəmə (söz), düzəltmə (söz); etimologiya. Müştəq (ərəbcə “müştəqq”dən) başqa bir sözdən və ya kökdən törəmiş, düzəldilmiş (söz). Müştəq-i minh- ondan törəmiş. Müştəqat (“müşləqq”in cəmi)-törəmə söz. 45. Təhrir (ərəbcə)-yazma, yazılma; üzünü köçürmə; redaktə etmə; kitabət, kompozisyon. 46. Təhridat (ərəbcə “təhrir”in cəmi) -rəsmi kağızlar (məktublar), rəsmi yazılar. 194 47. Zabitan (ərəbcə “zabit”+farsca “an” cəm şəkilçisi) zabitlər. Zubbat (ərəbcə “zabit”in cəmi-daxili cəm)-zabitlər. 48. Fuad Raif bəy-B ax: 1-ci bölüm, 27. 49. Şivə (ərəbcə)- Burada: dialekt, söyləmiş (tələffüz) danışıq. 50. Azərbaycan türkləri içində (xüsusilə qərb bölgəsində) “elim- günüm”, “evim-eşiyim” deyimləri çox geniş yayılmışdır. Bu deyimlərin yaranma tarixi, anlamı çox əski çağlara gedib çıxır. “Elim-günüm” ilə Göy Türk dövlətinin adı arasında əlaqə var. 51. Qırğız-qazaxlar 1920-ci ilin ikinci yarışma qədər (1925-ci ilin aprelində Qazağıstan MSSR təşkil edildi) qazaxları yanlış olaraq qırğız-qazaxlar adlandırıblar. 52. Bugünkü türkcədə yerbilim (geologiya), dirimbilim (biologiya) və ruhbilim (psixologiya) deyimləri də işlənməkdədir. 53. Vapur (fransızca) Buxar maşını ilə işləyən gəmi (paroxod). 54. Şiməndifor (fransızca)-l. dəmir yolu; 2. dəmir yolu qatarı. 55. Ziya Göyalpın bu fikrindən sonralar bir qədər irəli gedildi. Dəfələrlə nəşr edilən və edilməkdə olan “Türk sözlükləıi”ndə sözlərin kök baxımından hansı xalqa məxsus olduğu göstərildi. Bu isə hər bir kəsdə türk dili haqqında fikir və təsəvvür aydınlığı yaradır. 56. Turfan (Tulufan)-Çinin quzey-qərbində Sinlszyan-Uyqur muxtar rayonunda şəhər, qoza. Çinin qərbində. Şərqi Tyan-Şanın qollarında isə Turfan çökəkliyi yerləşir. Turfan Şərqi Türküstanın ayrılmaz bölümüdür. 57. Tolunlular (Tulunilər)-868-905-ci illərdə Misir, Suriya və Fələstində hökmranlıq etmiş türk sülaləsi. Tolunlular İslam xilafətində ilk müstəqil hakimiyyəti (Bağdaddan asılı olmayan) qurmuşlar. Sülalənin qurucusu türk sərkərdəsi Əhməd ibn Tolun idi. Misir tarixçiləri Tolunluların hakimiyyət illərini “qızıl dövr” sayırlar. İxşidlilər - 935-969-cu ilərdə Misir və Suriyada hakimiyyətdə olmuş türk sülaləsi. İxşidlilər hakimiyyətinin qurucusu Məhəmməd ibn Toğac əl-İxşidi olmuşdur. Məhəmməd ibn Toğac Abbasi xəlifələrinə xidmət edən hərbçi türk ailəsindən çıxmışdır. Səkuqlular - 11-13-cü yüzilin əvvəllərində Yaxın və Orla Şərqin bir sıra ölkələrində hökmdarlıq etmiş Türk-Oğuz sülaləsi. Səlcuqlular aşağıdakı qollara ayrılırdı: 1. Böyük Səlcuqlular (İraq və İran; 1038-1194-cü illər); 2. Suriya Səlcuqlulan (1078-1117-ci illər); 3. Kirman Səlcuqlulan (1041-1186-cı illər); 4. Rum Səlcuqlulan (Anadolu; 1077-1307-ci illər); 195 Xarəzm türkləri - 1017-1034-cü illərdə Xarəzmi türk Qəznəvilərin canişinləri idarə etmişlər. Təqr. 1077-1231-ci illərdə isə Ənuş- tiginin sülaləsi Xarəzmdə hakimiyyətdə olmuşdur. İlxanlılar (Elxanlılar) - 1256-1353-cü illərdə tran, Iraq; Güney Qafqaz və Anadolunun müəyyən bölgəsində hökmranlıq etmiş sülalə. Teymurlular - 1370-1507-ci illərdə Orta Asiya və İranda hakimiyyətdə olan sülalə. Teymurlular dövlətinin qurucusu türk Barlas tayfasından çıxmış Teymur (1336-1405) idi. Osmanlılar - 1281-1922-ci illərdə Anadolu, Balkanlar, ərəb ölkələri və başqa bölgələri idarə etmiş hökmdar sülaləsi. Dövlərin qurucusu I Osman ibn Ərtoğrul olmuşdur. 0,1281-ci ildə atasının yerinə keçir və 1299-cu ildən isə Səlcuqlulardan asılı olmayan müstəqil bir dövlətin hökmdarı olur. Ağqoyunlular - 1378-1508-ci illərdə Diyarbəkir, Şərqi Anadolu və Azərbaycanı idarə etmiş türkmən sülaləsi. Ağqoyunlular bir neçə türkmən boylarım birləşdirirdi. Qaraqoyunlular - Türkmən boy birləşməsi. Qaraqoyunluların içindən çıxmış hakim sülalə. 1380-1468-ci illərdə Azərbaycan və İraqı idarə etmişdir. 58. Nizaməddin Mir Əlişir Nəvai (1441-1501) - Dahi türk-özbok şairi, mütəfəkkiri və dövlət xadimi. Ə.Nəvai türk və fars dillərində çox yüksək bədii dəyəri olan şeirlər yazmışdır. Sultan Hüseyn Bayqaranm vəziri olan Ə.Nəvainin çox zəngin yaradıcılığı olmuşdur. Böyük sənətkar türk ədəbiyyatının inkişafına təsir göstərmişdir. Əhməd Paşa - istedadlı divan şairidir. Hansı ildə anadan olduğu bilinmir. 1497-ci ildə Bursada ölmüşdür. Həyatı haqqında geniş bilgi (məlumat) yoxdur. Əhməd Paşa Fateh Sultan II Mehməd ilə dost olub. Onunla birlikdə İstanbulun fəthində iştirak etmişdir. Əhməd Paşa bir müddət qazaskor olmuş, paşa rütbəsini aldıqdan sonra Mehmət Fatehin vəzirləri sırasına keçmişdir. O, incə, zəkalı, zərif və hazırcavab bir şəxs idi. Şeyxidən (1375-1431) sonra yetişən divan şairlərinin ən güclüsüydü. Əhməd Paşanın sadə dildə yazılmış şeirlərində dini, təsəsvvüfçü mövzulara çox az yer verilmişdir. Divan şeirinin inkişafına təkan vermiş, onun təsiri Tənzimatçı şairlərə qədər özünü göstənnişdir. Onu, hətta bəzi araşdırmaçılar (məsələ, ingilis şərqşünası Gibb) divan şeirinin başlıca qurucusu kimi tanıyırlar. Şeirdə ustalığına görə dövrünün “Rum sultanşuarası” yəni şairlər sultanı sayılırdı. Əlişir Nəvaıyo bir sıra nəzirələr yazmışdır. Nəinki Anadoluda, hətta bütün İran 196 və Türküstanda da böyük ün qazanmış Əhməd Paşanın özünə do nəzirələr deyilmişdir. 59. Tənzimat (ərəbcə ‘4ənzim”dən; “tənzim” - islah etmə, düzəltmə, yoluna qoyma) - Sultan Əbdülməcid zamanında 1839- cu il noyabrın 3-do “Gülxanə xətti Humayunu” (“Mübarək Gülxanə fərmanı”) adlı Sultan fərmanı ilə başlayan və Osmanlı dövlətində idarəetməni yaxşılaşdırmaq məqsədini güdən islahatlar və bu islahatların keçirildiyi dövr. “Gülxanə xətti humayunu”nu Gülxana adlı meydanda Mustafa Rəşid Paşa oxumuşdu. Tənzimat dövrü 1839-cu ildən 1876-cı (və ya 1877-ci il Türk-Rus savaşma qədər) ilə qədər davam etmişdir. 60. “Qoyun etsinlər, qoyun keçirsinlər” - Ticarət azadlığını və dövlətin xüsusi iqtisadi fəaliyyətə qarışmamasını irəli sürən fitrederçiliyin şüarıdır. İqtisadi liberalizm ideyasını tam şəkildə ifadə elmiş olan Şotland iqtisadçısı və filosofu Adam Smitin (1723-1790) adı ilə bağlıdır. İqtisad nəzəriyyəsində və siyasətdə yeni istiqamət olan (itrcdcrçiliyi nəzəri baxımdan ətraflı şəkildə A.Smil və D.Rikardo əsaslandırmışlar. 61. Əski türklər göyə “Tcnri” və ya “Tenqri” deyirdilər. Çox vaxt göyün rəngini do bildirirdilər; “Göy Tenqri”, yəni “Mavi Göy”, indi bizim işlətdiyimiz “Tanrı” deyimi həmin bu “Tenqri”nin qarşılığıdır. Ancaq türklər yerin, göyün və insanların yaradıcısına da “Tenqri” (Tanrı) deyirdilər. “Göy Tanrı” dedikdə həm də yaradıcı Tanrını düşünürdülər. Bir çox dirilərdə “hökmdar” Allahın yer üzündə kölgəsidir. Ancaq türklərdə belə deyildi. Belə ki, türklərə görə “cl”, “dövlət” Allahın yer üzündə kölgəsi rolunu oynayırdı. Bu isə bəşər övladına sonsuz sayqım bildirirdi. 62. Qutlu El - “Uğurlu El”, “Mübarək El”, “Müqəddəs El”. Bu deyim ilə əski türklər “el”in müqəddəsliyini bildirirdilər. 63. Şölən Əylənmək və ya hər hansı hadisəni təntənəli şəkildə qeyd etmək məqsədini güdən ziyafət, dini səciyyə daşıyan yemək toplantısı. “Şülən (Şölən)” deyimi Qazax-Borçalı rayonunda geniş yayılıb. Hər hansı bir şeyin bolluğunu və bu çox olan şeyin hər bir kəs tərəfindən aparılmasını bildirir. Məsələ, “alma şülən oldu” və ya “alma şüləndi” dedikdə almanın bolluğu, çoxluğu başa düşülür. 64. Genqəş və ya Kinqəş - “məsləhətləşmə, bir məsələ ətrafında danışma”, “müzakirə və məşvərət” (rəsmi şəkildə) anlamlarını bildirir. “Məsləhətləşmək”, “müzakirə etmək” anlamını bildirən “genəşmok (gənəşmək)” fcili də buradan çıxır. “Genəşmək 197 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|