Zoologiya uzb 2017. indd

125
36-§. Ko‘l baqasining ichki tuzilishi
(72-rasm). Kichik qon aylanish doirasi bo‘ylab qon yurak qorin-
chasidan o‘pka arteriyalari orqali o‘pka va teriga keladi. O‘pka va 
teridagi kapillyarlardan qon karbonat angidridni havoga beradi va 
kislorod bilan to‘yinib, yurakning chap bo‘lmasiga quyiladi. Shunday 
qilib, yurakning chap bo‘lmasida kislorodga boy arteriya qoni, o‘ng 
bo‘lmasida esa karbonat angidrid bilan to‘yingan vena qoni bo‘ladi. 
Ikkala bo‘lmaning baravar qisqarishi tufayli arteriya va vena qonlari 
bir vaqtning o‘zida yurak qorinchasiga tushib, qisman aralashadi.
Ayirish sistemasi. Baqaning ayirish sistemasi baliqlarnikiga 
o‘xshash ikkita uzun tasmasimon buyrakdan iborat. Buyraklar qorin 
bo‘shlig‘ida, umurtqa pog‘onasining yon tomonlarida joylashgan. Har 
qaysi buyrakdan bittadan ingichka naycha – siydik yo‘llari chiqib, 
kloaka bo‘shlig‘iga ochiladi. Siydik kloaka orqali tashqi muhitga 
chiqib ketadi.
Moddalar almashinuvi. Baqalar baliqlar singari sovuqqonli hayvon-
lardir. Ularning organizmida moddalar almashinuvi sust kechgani-
dan tanasining harorati tashqi muhit haroratiga bog‘liq, ya’ni havo 
isiganda tana harorati ko‘tariladi, soviganida esa pasayadi. Sovuq 
tushganida baqalar kam harakat bo‘lib qoladi. Qishda ular biror 
pana joyga kirib olib karaxt bo‘lib yotadi.
Nerv sistemasi. Baqaning bosh miyasi baliq 
larnikiga nisbatan 
yaxshiroq rivojlangan, unda ikkita bo‘rtmachadan iborat yarimsharlar 
hosil bo‘ladi (73-rasm). Baqa baliqlarga nisbatan sekin harakatlani-
shi, tanasining yer yuzasiga yaqin joylashganligi tufayli ular haraka-
tini va tana muvozanatini boshqarib turadigan miyachasi kuchsiz 
rivojlangan.
Baqa sezgi organlarining tuzilishi quruqlik muhitiga moslash 
gan. 
Ikkita qovog‘i ko‘zlarini himoya qiladi va namlab turadi. Eshitish 
organlari ichki va o‘rta bo‘limdan iborat. O‘rta quloq ko‘zning 
73-rasm. Baqaning nerv 
sistemasi:
1 – bosh miya;
2 – orqa miya; 3 – 
nerv lar; 4 – ol dingi 
miya; 5 – ora liq miya; 
6 – o‘rta miya; 7 – 
miya cha; 8 – uzunchoq 
miya
8
7
2
3
1
5
6
4

---

126
8.2. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi
orqasida joylashgan nog‘ora pardadan boshlanadi. Tovush to‘lqin-
lari nog‘ora pardani tebratganida tebranish o‘rta quloqda joylashgan 
eshitish suyakchalari orqali ichki quloqqa uzatiladi.
1. Baqaning hazm qilish sistemasi qanday tuzilgan?
2. Baqa qanday nafas oladi?
3. Baqaning nafas olish sistemasi qanday tuzilgan?
4. Baqaning qon aylanish sistemasi qanday tuzilgan?
5. Ayirish sistemasi baliqlarnikidan qanday farq qiladi?
6. Baqa bosh miyasining tuzilishi baliqlarnikidan qanday farq qiladi?
1. Baqaning yuragi:
a) chap va o‘ng bo‘lma, qorinchadan iborat;
b) chap va o‘ng bo‘lma, o‘ng qorinchadan iborat;
d) chap va o‘ng qorincha, bo‘lmadan iborat.
2. Baqaning ayirish organlariga:
a) bir juft tasmasimon buyrak, siydik nayi kiradi;
b) bitta tasmasimon buyrak va qovuq kiradi;
d) bir juft tasmasimon buyrak va qovuq kiradi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Kloaka, katta qon aylanish doirasi, kichik qon aylanish doirasi, kar-
bonat angidrid, miya yarimsharlari, nog‘ora parda.
Jumboqni yeching.
 Baqa suv havzalari yaqinida kunduzlari faol hayot 
kechiradi. Qurbaqa esa suvdan uzoqroqda yashab, kechasi faol hayot 
kechiradi. Qurbaqa bilan baqa hayot kechirishidagi bunday farq ular 
tuzilishining qaysi xususiyatlari bilan bog‘liq?
Tasdiqlovchi javoblar: 1a, 2a.
      Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning
37-§.  ko‘payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi
Tuxum qo‘yishi. Ko‘klam kelib, kunlar isiy boshlashi bilan ba-
qalar qishki karaxtlik holatidan chiqib, suv havzalari yaqinida oziq 
axtara boshlaydi. Urchish payti yaqinlashgan sayin erkak baqa larning 
baland ovoz bilan sayrashi avj oladi. Urg‘ochi baqa 
lar suvga tashla-
gan tuxumlariga erkak baqalar urug‘ suyuqlig‘ini to‘kib ketadi. Bitta 
baqa 5 000–10 000 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Urug‘langan 
?!

---

127
37-§. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi
tuxumning qobig‘i bo‘rtib, tiniq yopishqoq shilimshiq parda hosil 
qiladi. Tuxumning ustki qismi qoramtir tusda bo‘lganidan quyosh 
nuri ta’sirida yaxshi isiydi. Tuxumlar suv yuzasida to‘p-to‘p bo‘lib 
qalqib yuradi.
Rivojlanishi. Urug‘langan tuxumdan lichinka (itbaliq) rivojlanib 
chiqadi (74-rasm). Itbaliqning ko‘rinishi mayda ba 
liqchaga o‘xshaydi. 
Uning uzun va keng dumi, ikki yonida joylashgan ikki tutam tashqi 
jabralari bo‘ladi. Rivojlangan sayin tashqi jabralar halqum devorida 
joylashgan ichki jabralar bilan almashinadi. Itbaliqning yuragi ikki 
kamerali, qon aylanish sistemasi ham bitta doiradan iborat. Tana-
sining ikki yonida yon chiziqlari bo‘ladi.
1
3
2
4
6
5
7
8
74-rasm. Baqaning rivojlanishi: 
1 – tuxumlar; 2–3–4–5 – itbaliqlarning rivojlanishi; 
6–7–8 – itbaliqning baqaga aylanishi
Tuxumdan chiqqan itbaliq dastlab tu 
xumdan qolgan oziq mod-
dalar hisobiga yashaydi. Keyinroq u mayda suv o‘tlari, bir hujayrali 
hayvonlar va suv o‘tlari sirtiga yopishgan turli mikroorganizmlar 
bilan oziqlana boshlaydi. Rivojlanish davomida dastlab uning orqa 
oyoqlari, so‘ngra oldingi oyoqlari paydo bo‘ladi; jabrasi o‘pka bilan 
almashinadi. Qon aylanish sistemasi organlari ham qayta quriladi. 
Yosh baqa suv yuzasiga ko‘tarilib, atmosfera havosi bilan nafas ola 
boshlaydi. Dumi asta-sekin yo‘qolib ketishi bilan itbaliq yosh baqaga 
aylanadi va quruqlikka chiqadi. Yosh baqalar uch yildan keyingina 
voyaga yetadi va urchiy boshlaydi.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning xilma-xilligi. Suvda 
hamda quruqlikda yashovchilarga 4 000 dan ortiq tur kiradi. Ular 

---