olaraq görəıı insan onunla uyum içərisində yaşamış, daha nə onu
dəyişdirməyə, ııə da ram eləməyə çalışmışdır. Təbiətə hakim olmaq istəyi
əııənəylə yaşayan və эпэпэЬгэ sədaqəti əsil dəyər sayan mədəniyyətin
ruhuna bütünlüklə yabançı olmuşdur. Mexanistik təbiətli elmin düşüncə
kateqoriyaları isə bu hər an dəyişan və yenilənən təbiətdəki dövranm
ritminə uyan ənənəylə bağlı hansısa hadisənin həqiqi mahiyyətinin üzə
çıxaıılmasmı qeyri-mümkün edir. Hazırkı yanaşmalar isə о cümlədən də
folklor mədəniyyəti kimi daim içəridən bir nizam qaynağı olan yaradıcılıq
pıoscsinə donuq mexanistik baxışm nəticəsidir. Səbəb kainata mexaniki
sistem kimi yanaşılması ideyasını özündə ehtiva edərək bir neçə əsrdəıı
bəri mədəniyyətbrə hakim kəsilən, elə hazırkı Qərb cəmiyyətini də
formalaşdıran, lakin artıq mövqelərini yavaş-yavaş təslim etməkdə olan
paradiqmadır. Halbuki canlı ənənənin, yaşayan bir sistemin belə baxış
çərçivəsində anlaşılması mümkün deyil. Əks halda har hansı fakt
prosesin
əvazi olaraq qavramldığı üçün hissə haqda təsəvvür bütöv haqda
təsəvvürün yerini tutur.
Əski dıişüncədən ötrü müdrikliyin mənbəyi olımış təbiət abm i hər
zaman olduğu kimi indi də «bizimlo minbrcə ağızdan eşidibn bir səslə
damşır ki, onu yalrnz yaxm vaxtlarda eşitməyə başlamışıq» [336, s.125].
Nəticədə bu gün insanla təbiətin yeni dialoqu baş tutmaqdadır ki,
sineıgetika da tobiətin ıasional dərkində mühüm addım olan həmin
dialoqa söykənir. Əski düşüneə insanla təbiətin bütövlüyü üzərində
qurulduğundan sinergetik yanaşma özünü doğruldur.
İnsanla təbiətin bütövbşdiyi arxaik düşüncə çağından gəlmə
mifoloji obrazlarm funksional-semantik eəhətbrinin yeni sinergetik
pavadiqma işığmda araşdırılması bəlli mifoloji obrazm funksional-
semantik səciyyə etibarilə zaman keçdikcə təkamtil edən və müəyyən
dəyişiklikbrə nıərıız qala bibn variasiyalan məcmuyu olduğunu görmək
imkanı veıdiyi üçün aktualhq kəsb edir.
Mifoloji sistemin sadəcə mifoloji personajlar toplusu olaraq deyil,
mifoloji funksiyalar sistemi kimi səciyyələndirilməsi ib yanaşı, mifoloji
varliqlann ümumtürk miqyasmda müqayisəli öyrənilməsi metodikasımn
işlənıb hazırlanması zərurətinin vurğulanması və arxaik etnik-mədəni
mfoımasiyanm эп dayanıqh elementbrini qoruyub saxlayaıı demonoloji
təsəvviirlərb bağlılıqda mifoloji obrazlar sisteminin araşdmlmasmm
vacibliyi mövzunun aktuallığım xarakterizə edən cəhətbrdəndir.
Türk mifologiyasmın pıoblembri lıəın ayrı-ayrı elementlər
səviyyəsində, həm də mifoloji diinya modeli çərçivəsitıdə araşdmlmışdır.
Bununla ЬэгаЬэг, Azərbayeanda mifologiyaya dair axtarışlarla birbaşa
bağlı problem kimi mifoloji obrazlarm da ardıcd və müntəzəm
öyrənilməsi tarixi əsason 1940-cı ilbrdən başlayır. Tanmmış folklorşünas
M.H.Təhmasibin həmiıı dövrdərı etibarəıı Azərbaycan xalq ədəbiyyattna
dair araşdırmalan milli folklorun mifoloji məzmununım iizə çıxanlması və
sonrakı dövr üçün ümumən türk mifoloji sisteminin bərpası baxımmdan
əhəmiyyətli olmuşdur. Həmin araşdırmalarda ayrı-ayrı obrazlar haqda
mülahizəbr nəinki onlann mifoloji qatlarımn öyrənilməsində, biitövliikdə
hazırkı dövrün Azərbayean mifşünaslığı iiçiin elmi-nəzəri bünövrə tnşkil
etmişdir.
Türk mifoloji obrazlarının ayrı-ayrılıqda tədqiqi cəhətdən bir qədər
sonrakı dövrdən etibarən M.Seyidovun araşdıntıaları xüsusib diqqəti cəlb
edir. Tanmmış alimin dağ ruhu Alı kişi, Koroğlu, Qoıqud və Xızır, elocə
də Umay ilahəsi, A1 ruhıı və b. haqda mifoloji-etimoloji yönümlii
tədqiqatları [90; 91; 92; 93] mifologiya problembri ib əlaqəli daha geııiş
konteksti əlıatə edən araşdıımalar olaraq tüık mifoloji sisteminin bəı pası
üçün zəngin material verir.
Daha sonrakı dövrün, xüsusən 1970-80-ci ilbrin araşdmnaları
mifoloji obrazlarm tədqiqi və genezisiniıı öyrənilməsi istiqaınətiııdə
zəngin dövr kimi səciyyəbndirib bibr. Bu dövrdən başlayaraq
B.Abdullanın mərasim folklorıma dair çox sayda araşdırmalan
[2; 3; 4],
M.Hatəmi [48; 49], K.Vəliyev [99; 100], K.Abdulla [5; 6], A.Acalov və
N.Mehdinin, bir qədər sonra isə O.Əliyev [40], Ə.Əsgər [42; 43; 61],
M.Qasımlı [56; 57], N.Cəfərov [28; 29; 58], M.Kazımoğlu [53], A.llacılı
[45; 196], S.Rzasoy [87; 88; 89], R.Kamal [52], M.Məmmədov [77; 78]
və b.-nın tədqiqatları tüık mifoloji obrazlarımn öyınııilməsi iiçiin
əhəmiyyətlidir. A.Acalovun türk mifologiyası və tannçılıqla bağlı
ümumtürkoloji dəyərə malik araşdırmaları [8; 9; 10; 106], Ə.Əsgərin
«Azərbaycan sehirli nağıllarında qəhrəman» mövzıısunda namizədlik
dissertasiyası
türk
mifoloji
obrazlarınm
sistemli
araşdırılması
istiqamətində miihüm təcrübəbrdəndir. K.Abdullanm mif və mifoloji
təfəkküriin spesifikasma dair fikirbri, A.Şükiirovun qədim tiirk
mifologiyası
vo ayrı-ayrı obrazlarla bağlı mülahizəbri [96] mifoloji
obrazlarm təbiətini anlamağa kötnək edir.