[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
90
quralı, Göygöl. Şair bu şerə görə həbs olunmuşdu. Milli istiqlahn qorunmasına çağınş ruhu Ə.Müznib in "Azərbaycan", Balaqardaş Mürşidin "Əsgər şeirləri" silsi-ləsi ("Əsgər hərbə gedərkən", "Ana deyir", "Bu günün gənclerinə", "Qarabağda helak olmuş arkadaşımın ruhuna ithaf'), Davudun "Əsgər şərqisi", "Məqsədimiz", "Azər-baycan ordusuna", "Bir əsgərin dilindən", Ümmügülsümün "Əsgər anasma", "Bir mayıs günündə", Əli Şövqinin "Azərbaycana", Ümid Gəncəlin in "Azərbaycan vətən şər-qisi", Əli Yusifın "Bayraq", "Azərbaycanlıya" əsərlərində də güclü id i. Mürşid "Sühədayı-Vətən" şerində yazırdı:
İstiqlal poeziyas mda orijinalhğı ilə seçilən gənc sima-lardan biri də istedadlı şair Əli Yusif idi. İstiqlalı böyiik se- vinclə, ruh yüksəkliy i ilə qarşılayan gənc şair istibdad zən-cirindən qurtarmağı A zerbaycan üfüqündə doğan sönməz u lduz kimi mənalandırır, ilk dəfə milli dövlət elan edil-məsindən qürurla öyünürdü: Ey vətəndaş, bu gün sənin taleyinə Bir əbədi sönməyəcək ulduz doğur. ..Bıından sonra Azərbaycan ölkəsində, Azadhğın, istiqlalın kölgəsində Sənin dəxi bir müqəddəs vətənin var, Bayrağın var, buludlardan uca qalxar'. 1918-20 illərdə Cü mhuriyyət şeri nü munələri, əsasən, "Azerbaycan", "Açıq söz", "Müsavat", "Bəsirət", "İstiq-lal" qəzetlərində, "Övraqi-nə fısə", "Qurtuluş" jurnalların-da dərc olunurdu. Bu illərdə Ə.Cavadm "Da lğa", türk şairi Fey zulla Sacidin "Fə ryad" kitablan, habelə "Milli şərqilər", "Ordu marşlan" topluları nəşr edilmişdir. Poeziyadan fərqli olaraq, yeni həyatı öyrən mək, mü-rəkkəb ictima i-siyasi duru mu qavramaq və sənətə gətirmə k prosesinin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar o laraq bu dövrün nəs-rində yeni quruluşla bilavasitə bağh olan, onu alqışlayan, onun teləblərinə cavab verən əsərlə r az o lsa da, ənənəvi a ilə-mə işət və tarixi mövzu larda yazılan bir ço x nəsr əsər-lərində dövrün ictima i-siyasi, milli-mənəvi proble mlərinin bədii ə ksinə, cərəyan edən hadisələrin mahiyyətinə nüfuz et məyə müəyyən cəhdlər göstərilirdi. "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə ədəbi hərə katı canlan-d ıran Cə lil Mə mmədquluzadə bu illərdə "Konsulun arvadı", "Qəssab", "Xanm təsbehi", "Nigarançılıq", "Rus qızı", "Zırra ma" hekayələrində ənənəvi sosial, ailə-məişət mövzula rı ilə yanaşı, vətenin, millətin taleyi, insan, o cü m-lədən qadm hüquqlan kimi ən ü mdə problemlərə de to xu-nurdu. Bu hekayələrdə za ma mn ruhuna uyğun olaraq, ö ldü-rücü satiradan daha ço x yu mşaq, düşündürücü yumor güclü id i. Əla mətdar cəhətdir ki, bu hekayələ rdə ədib ziyalı anla -yış ma yeni, müasir ba xımdan yanaşırdı. Cəlil Mə mməd -
91
quluzadə bu dünyaya gözünü Azərbaycan dərdi ilə, bu mil-lətin ö zünüdərki a rzusu ilə aç mışdı. İlk irihəc mli nəsr əsəri olan "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestində bu dərdin yüksək bədii ifadəsi öz əksini tap mışdır. Milletin geriliy ini və onun bu gerilikdən qurtulması yollarmı göstərməyə çalı-şan Mirzə Cə lil belə məqa mlarda tip ikliye daha çox diqqət yetirirdi. "Molla Nəsrəddin" edəbi məktəbin in nü mayəndəsi Əbdürrəhim bey Haqverdiyevin "Şair" hekayəsində milli dövlət quruculuğu dövründe ziyalı p roblemi müstəqil döv-lət üçün milli kadrlar yetişdirilmesi problemi ilə səsleşirdi. Əsərin qehrəma m Mirzə Sə fər mühəndis və həkim oğlan-larına xa lqa ö zü kimi namusla xid mət göstərməyi vesiyyət edir. Abdulla Şaiq in "Əsrimizin qəhrəmanları" ro manında Azərbaycan genclərinin həyatı, arzu və amalları, dünyaba-xışı və əmə llə ri ön plana çəkilir. Müəllifin ilk bölü mlərini hə lə 1909 ildə yazd ığı bu əsərə 9 ildən sonra, 1918 ildə yenidən qayıtmasın m bir səbəbi də bu dövrdə milli istiqlal arzularımn gerçəkləşməsi imkan mın güclənməsi və bu yol-da gənclərə olan ümidi, inamı ilə bağlı id i. Ağababa Yusifzadənin ro mantik ruhlu "Sın ıq qanad" əsəri 1918-20 illərdə Abdulla Şaiqin "Əsrimizin qehre- man larr'ndan sonra meydana çıxan ikinci ro man nümunə-sidir. Əsər ənənəvi məhəbbət mövzusunda olsa da, burada örtülü şəkildə ictimai məsələlərə də to xunulur. Müəllif göstərirdi ki, dbvlətin milli kadrlara ehtiyacını ödəmək, istedadh gənclərə
Azərbaycanm müsteqilliyə can at ması Antanta döv-lətlərini, rus bolşeviklərini və daşnakları təşvişə salmışdı. Bolşevik Rusiyası hər tərəfdən A zərbaycana qarşı fıtnələr törəd ir, ermən i daşnaklanndan istifade edirdi. Belə fıtnə-lərdən ən böyüyü 1918 ilin martmda erməni daşnaklarmın Bakıda, həmçinin Azərbaycamn başqa yerlərinde azerbay-canlılara qarşı törətdikləri soyqırımları idi. Bakı sovetinin əsasən daşnak quldurlarından ibarət olan qoşunları Bakıda min lərlə azərbaycanlın ı qətlə yetirdile r, qədim b inaları, məscidlə ri dağıtdıla r, əlya zmala rmı, kitab xanaları yandırdı-lar. Məhə mməd Əmin Resulzade, Əlimərdan bəy Topçu-başov, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Mirzəbala Məmmədzadə, Seyid Hüseyn, Abdulla Şaiq kimi qabaqcıl A zərbaycan ziyalıları ö z əsərlerində bu vəhşiliy i lenətləyird ilər. Bakıda ermen i daşnakların ın vəhşicəsinə yandırdıqları abidelərdən biri də milyonçu Musa Nağıyevin oğlu İsma - yıhn xatirəsinə ucaltdırdığ ı İs mailiyye binası idi. Binanm yandırılması bir yana, millətə qənim kəsilən daşnaklar İs- ma iliyyənin sökülməsinə ça lışırdılar. Azərbaycanlılara qarşı hazırlanan bu qəsdin üstünü aç-maq üçün Seyid Hüseyn "Hezin bir xatirə. İs ma iliyyə" hekayəsini yazmışdı. Dərin lirizmi, güclü vətəndaşlıq duy-ğusu və publisistik ruhu ilə seçilen bu hekayə İsma iliyyənin tarixi bədii salna məsidir. Vətəndaş yazıç rya görə, binanın xa lq qarşısındakı b ir-birindən dəyərli xid mətlə rindən ən q iy mətlisi onun siyasi cəreyanlar meydanına çevrilə rək, xa lqın milli-mənəvi tarixində əvəzsiz rol oyna masıdır. Qabaqcıl A zərbaycan ziyalıları bu binanı xalq m, millətin amal və əməl dayağı, müqeddəs və toxunulmaz məbədi sayır, azadlıq və istiqlal rəmzi kimi dəyərlendirirdilər. He -kayənin sonluğu son dərəcə həyəcanlı və dərin vətəndaş narahatlığı ilə dolu çağırış notları ilə bitir:
"Ey bakıh qardaş, ey azərbaycanh vətəndaş, niyə dayanıb baxıyorsan? Coş! İsmailiyyənin, hər vaxt böyük salonunda öz gələcəyin iiçün gün ağladığın İsmailiyyənin qarşısına gəl. Onu səndən ayırırlar. Onu lüzumsuz bir meyit kinti dəfn ediyorlar. Həm də sənin gözünün qaba-ğında dəfn ediyorlar. Halbuk i onun məhzun gözləri səni gözləyir, sənin həsrətini çəkir". Maraqlıd ır ki, Seyid Hüseynin bu hekayəsinden sonra "Yaşıl qələm" ədəbi birliy i "İsmailiyyə" müsabiqəsi elan edərək, he min mövzuda, he mçin in Azərbaycan bayrağına həsr olunan bir neçə poetik əsərin de üzə çıxmasına nail olu r, başlıcası isə, "İsmailiyye"nin dağıdılmasımn və onun timsalında azərbaycanhlann azadlıq və milli istiqlaliyyət duyğularımn qırılmasınm qarşısı alın ır. Bu mövzuya bir də qayıdan Seyid Hüseyn 1920 ildə "İsmailiyye" adlı yeni hekayə də yazmışdır. Həmin yazıda da binanm xa incəsinə və alçaq niyyətlə yandırıldığ ı, bundan doğan vətəndaş qəzəb və hiddəti dərindən duyulmaqdadır. "İsmailiyyə" Cü mhuriyyət dövrü ədəbiyyatında zaman m ən başlıca probleminə to xun maqla milli dövlətçiliyi, milli Hö- ku məti, "üçrəngli, səkkizguşə ulduzlu" bayrağı be lə böyük ürəklə alq ışlayan, xa lqı onun qədrini bilməye çağıran yega-nə bədii nəsr əsəri idi. Cü mhuriyyət dövrü ədəbi prosesinin canlan masında dramaturgiya da ehəmiyyətli yer tuturdu. Bu dövr drama - turgiyası müasirliy i ilə seçilird i. A zərbaycanm o zamankı duru mu və gələcək müqəddəratı ilə sıx bağlı o lan məsə-lələr - milli oyanış, milli azad lıq hərəkatı, istiqlaliyyət, müstəqil dövlətçilik məsələləri, əski inanclara, xalq ın yad-daşma qayıd ış kimi duyğular onun en yaxşı nümunəlerin in əsas mövzusu idi. Bu dövr dramaturg iyasında Azərbaycan, Turan, Qafqaz, Türk dünyası obrazları ço x qabarıq verilmiş-dir. Cə lil Mə mmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfə r Cabbarlı kimi tanın mış sənətkarlar daha məhsuldar çalışırdılar. Azər- baycan dramaturgiyasımn şah əsərlərindən olan "Anamın kitabı" (C.Məmmədqulu zadə), "İblis" (H.Cavid), "Aydm" (C.Cabbarlı) məh z bu dövrdə yaranmışdır. Cəfər Cabbar-lın ın "Ədirnə fəthi" və "Trablis müharibəsi", yaxud "Ul-duz" pyeslərin in mövzusu Ya xm və Orta Şərqdə, o cü m-lədən Türkiyədə milli azadhq hərəkat mdan götürülmüşdür. Xüsusilə "Ədirnə fəthi" Balkan müharibələri dövründə türk xalq ın m istiqlal mübarizəsi ilə zəngin tarixin in parlaq bir səhifəsindən bəhs edir. Öz ölkəsinin və xalq ımn istiqla liy-yət və a zad lıq yollan barədə düşünən C.Cabbarlı hə min əsərləri ilə bu ideyaları alqışlayırdı. Müəllif milli istiqlal və dövlətçilik amallannın gerçəkləşdiyi, tarixi yetkinlik çağ- Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|