93
larının yaxınlaşdığı ərəfədə qardaş türk xalqın m istiqlal savaşmdan nümunə götürməyə çağırır, vətənpərverlik
hissini oyatmağa çalışırdı. İsa bəy Aşurbəylinin istiqlal möv-zusunda yazdığı "Azerbaycan" pyesi də böyük maraqla qar-
şılan mışdı.
Mirzə Cə lilin bu illə rdə "Ka mança", "Anamın kitabı" kimi əsərlə rlə yeni möv zula ra ü z tut ması böyük əhə miyyət
kəsb edirdi. Bu əsərlə rdə o, hadisələri qavra maqda ve də-yərləndirmə kdə mütəfə kkir vətəndaş kimi çıxış ed ird i. "Anamın
kitabı"nda ədibin vətən, millət, ana dili an layış-larmın ideya-estetik tutumu Cü mhuriyyət istəkleri ilə tam səsləşirdi.
Müəllifin milli özünəqayıdış, milli ö zünüdərk ideyası üç qardaşın münasibətlərində, rəmzi obraz kimi verilən "Anamm
kitabı"n m yozu munda üze çıxır. Pyesdə son dərəcə mühüm bir mövzu-tarixi ədalətsizlik nəticə-sində parçalan mış, ayrı
düşmüş Azərbaycan xalq mın bir-ləş mesi ideyası yüksek bedii şəkildə ü mu miləşdirilmişdir. "Kamança"da isə çarizmin,
eləce də bolşeviklərin təhriki və daşnaklarm bilavasitə iştirakı ilə azə rbaycanlılara qarşı törədilən qırğınla rın ibrətli tarixi
bədii əksini tap mışdır. Əsərdə Azərbaycan xalq ın m yüks ək insanpərverliyi, en ağır cinayətləri belə bağışlaya bilməsi rə mzi
baş qəhrəman Kamança obrazında son dərəcə təsirli ifadə olunmuşdur.
Hüseyn Cavidin bütün zamanlarm ən kəskin və əbədi bir problemin in - xey irlə şərin, iblislə bəşərin əzəli və əbədi
mübarizəsinin yüksək bədii-fəlsəfı şəkildə ü mu mi-ləşdirildiy i "İblis", C.Cabbarlın m "pulun şeytana namaz qıldırdığı"
altun dünyasmda insan arzuların m daşlara çır-pılıb puç olduğunu yüksək sənətkarlıqla əks etdirən "Aydm" faciələri təkcə o
dövrün deyil, ü mu miyyətle, Azər-baycan dramaturg iyasının nailiyyəti idi.
Bütövlükdə, bu illərdə yaranan pyeslər milli-mənəvi, inqilabi-fəlsəfi tutumu, mövzu və ideyası ilə birlikdə janr,
üslub və obrazlar aləmi ilə də seçilirdi. Sey id Hüseyn və başqa tənqidçilər, haqlı olaraq, həmin pyesləri ədəbi mühitə yeni
nəfəs gətirən əserlər kimi dəyərləndirird ilə r.
1918-20 illərdə Azərbaycanda ideoloji müba rizənin bütün ağırlığı dövri metbuatın kesərli silah ı olan publisis -
tikan m ü zərinə düşürdü. Azərbaycan publisistikası ideya-mövzu cehətdən çox rengarəng və zengin idi: çarizm əsa-rətindən
yenicə qurtulmuş Şima li A zərbaycanın milli müs təqilliyinin qorunub saxlan ması, milli ordunun yaran ması, ö lkədə
demokratik parlament seçkiləri ve islahatlarm keçirilməsi, bolşevik və Denikin təhlükəsinin dəf edilməsi, Qarabağda erməni
millətç ilə rinin törətdiyi müharibə yanğı-nmm söndürülmesi, ölkə da xilindəki təfriqəç ilik, Ba kı neft i uğrunda xa ric i
imperialistlerin didiş məsi və s. publisisti-kanın to xunduğu əsas məsələlər idi. Milli publisistikan m esasında xalq ın gələcəyi
ilə bağh böyük siyasi-ictimai kon-sepsiya dayanırdı. Bu konsepsiya 20 əsrin əvvəllə rində Azərbaycanda intişar tapmış
"türkleşmək, islamlaşmaq, müasirləşmek" ideahnda təcəssüm olunurdu.
1918-20 illə r milli publisistikasımn ön sırasmda "Azər-baycan" qəzeti, onun əsas redaktorlarından olmuş Üzeyir
bəy Hacıbəyli dururdu. Üzey ir bəyin publisistikasmda milli b irliye, milli hə mrəy liyə çağırış, da xili siyasi pəra kəndə-liyin
tənqidi daha geniş yer tuturdu ("Mühüm mes ələ lər", "Part iyalan mıza", "Teessürat", "İstiqlal və istiqbal ümidi", "Qara
təhlükə", "Bir yaş", "Seddi-İskəndər" və s. məqa-lələ r). O, A zerbaycanın istiqla lım hədələyənlərin təkcə e r-mən i daşnaklan
ve rus şovinist generalı Den ikindən ibarət olmad ığ mı xalqa başa salır, "diinənə qədər əsir və qul olan bir milləti bu gün
azad və sərbəst görmək istəməyən, lal edilmiş bir millətin dilinin bu gün açılıb söz söyləməsini eşitmək istəməyən, bir əsrdən
artıq məhkum qalan bir mil-lətin bu giin müstəqil və azad olmasını qəbul etmək istə-məyən " "içimizdəki denikinlər" -
Azərbaycanm milli müs -təqilliyini görmə k istəməyən mü xa lifətçi part iyala r barədə mə lu mat verirdi.
1918-20 iller A zərbaycan publisistikasmın ən parlaq nümunələ ri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə mə xsusdur.
Cü mhuriyyətin ilk günlərində qələmə ald ığı "Azərbaycan paytaxtı" adlı tarixi-publisistik yazısı indi də öz ictimai təsir
qüwəsini saxlamaqdadır. A zərbaycan türklərinin tarixi keç-mişindən, yaşadığı ərazin in coğrafi hüdudlarmdan behs edən
silsilə məqa lələ rdən ibarət bu yazı vətəni, milləti sev məyə çağırırdı. Məhə mməd Əmin Rəsulzadənin siyasi məqalə ləri
ideya-mə zmun zənginliyi ile yanaşı, həyat fakt-ların ı seç mek və onları ü mu miləşdirmə k bacarığ ı ilə də fə rqlənirdi. Bu
cəhətdən onun "Samoupravleniye" ("Özü-nüidarə") adlı məqaləsi Azə rbaycanı da xili-siyasi çəkiş-mə lərlə parçala mağa
çalışan mü xalif partiyalara kesərli cavab id i. M.Ə.Rəsulzadənin A zərbaycan Parlamentindəki çıxışları natiqlik sənətinə və
publisistikaya gözəl nü mu-nədir. Bu çıxışlarında o, respublikadakı ağır siyasi-iqtisadi durumun səbəblərini açır, xalqın
gələcəyə ina mmı səfərbər ed irdi.
Yusif Və zir Çe men zə minlinin Azə rbaycanda müstəqil dövlətin qurulması ərə fəsində "Açıq söz" qəzetində çap
etdirdiyi "Türk millətinə xitab" adlı silsilə məqalələri xal-qımızm milli azad lıq şüurunun oyamşmda mühüm rol oyna-mışdır.
Müəllif Rusiya imperiyasmın dağılmasmdan sonra yaranmış imkandan istifad ə etməyə, milli azad lıq amalı uğ-runda bürün
siyasi qüvvələri b irləşməyə çağırırdı. Ya zıç ı bütün mü xa lif qüvvələrə mü raciətlə yazırd ı: "İndi əqidə davası eləmək zamam
deyil...". Yusif Və zirin 1919 ilin ağır