251
Milli şuraların vətənpərvər qüvvələri öz ətrafında birləşdirib, yerlərdə hakimiyyəti ələ ald ıqları halda, Bakı
Müsəlman Şurasın ın vəziyyəti çətin id i. Onun qarşısını bolşeviklərin başçılıq etdiyi Bakı Soveti kimi güclü bir rəqib
kəsmişdi. M illi hərb i h issələrin yaradılması yerli milli şuraların əsas fəaliyyət istiqa mətlə rindən biri idi. Fevra l inqilabından
(1917) sonra müsəlman amilin in Qafqazda, A zərbaycanda, xüsusən də Bakıda hər hansı dərəcədə güclənməsinin qarşısını
almaq məqsədilə bir ço x qüvvələr, xüsusilə ermən ilə r və ruslar müsəlmanla rın silah lan ması haqqında yalan şayiələ r
yaymağa başlamışdılar. Bununla əlaqədar Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi öz mətbu orqanı o lan "Xəbərlər"də
dəfələrlə təkzib bəyanatları vermə li o lmuşdu. Bolşeviklə r hakimiyyətə gəldikdən sonra da azə rbaycanlıla rın milli hərb i
hissələr yarat maq prosesinə əngəl törədilir, üstəlik, a zərbaycanlı əha li, əsassız o laraq, zorakılığa məru z qalırd ı. 1917 ilin
dekabrında Dağıstanda antibolşevik q iyamı ilə əlaqədar Şimali Qafqazdan taxıl gətirilməsinin dayanması səbəbindən
Bakıda yaranan ərzaq qıtlığı şəhərin müsəlman əhalisin in antiazərbaycan silahlı dəstələri tərəfindən kütləvi şəkildə ərzaq
müsadirəsinə, qarətə, zorakılığa məru z qalması ilə nəticələndi. Azərbaycanlılar etiraz əlaməti olaraq 1917 il dekabrın 13-də
"İsmailiyyə" binasında izdihamlı mitinq keçirib, Milli Ko mitədən şəhərdə qayda-qanun yaradılmasını, azərbaycanlıların
mən zillərində özbaşına a xtarışlara , talan lara son qoyulmasını tə ləb etdilə r.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə mitinqdə Milli Ko mitənin beş nəfərdən ibarət komissiyasının seçilməsi
və ko missiyanın Hərbi-İnqilabi Ko mitə ilə b irlikdə qəbul edilən qərarların həyata keç irilməsi üçün la zımi tədbirlər görməsi
barədə qətnamə qəbul olundu. Hə min gün, dekabrın 13-də Milli Ko mitənin təcili iclası keç irilmiş, Əlimərdan bəy
Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, B.Aşurbəyov, İbrahim Heydərov və Məmməd Həsən Hacınskidən ibarət
ko missiya seçilmişdi. Ko missiya üzvlərinin Bakı Soveti İcraiyyə Ko mitəsi ilə əlbir fəaliyyəti nəticəsində hərbi-inqilabi
ko mitə azə rbaycanlı əha liyə qarşı törədilmiş qanunsuz hərəkətlə ri pislə mişdi. Müsəlman Ko mitəsinə ciddi siyasi rəqib kimi
baxan bolşeviklər Azərbaycanın mu xtariyyəti ideyasına qarşı qətiyyətlə mübarizə aparırdılar. S.Şau myanın "milli
ko mitə lərə" qarşı əsas ittihamı bu ko mitələrin " müsəlman qoşunları yaratmaq və Bakı, Ye lizavetpol və İrəvan
quberniyalarında yeni müsəlman dövləti elan etmək" niyyəti ilə bağlı idi. 1918 ilin fevralında Şau myan Cənubi Qafqazda
mövcud olan iki real hakimiyyəti qarşı-qarşıya qoy muşdu: "demokratik təşkilatlar" və " milli ko mitələr". Bolşeviklərin
Müsəlman Milli Ko mitəsinə qarşı apardığı mübarizə 1918 ilin martında türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi soyqırımı ilə
nəticələndi.
Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi Azərbaycan siyasi qüvvələrinin rəhbər orqanına çevrilmiş, A zər-
baycan milli hərəkat ında görkə mli ro l oynamışdır. Ko mitə mürə kkəb tarixi şəraitdə Azə rbaycan xalq ının ma raqlarını ifadə
və müdafiə et mişdir. Ba kı Müsəlman İctimai Təşkilat ları Ko mitəsinin təbii va risi 1918 il mayın 28-də Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin yaradılmasını elan edən Azərbaycan Milli Şurası oldu.
Əd.:
Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001; Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu -
XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Агамалиева Н.А., ―Комитет Бакинских мусульманских общественных организаций в политической
системе Азербайджана в 1917 г.‖, в кн.: Труды научной конференции, посвященной дню восстановления Азербайджанской
государственности, Б., 1991; Балаев А., Азербайджанское национальное движение 1917-1918 rr., Б., 1998; Гасанов Г., Коьитет Бакинских
мусульманских организаций, "Tarix və onun problemləri", Б., 2003, №2.
BAKI MÜSƏ LMAN QADIN XEYRĠYYƏ CƏ MĠY YƏ TĠ
- valideynlərini itirmiş uşaqlara, yo xsul ailə lərə və qaçqın lara yard ım
etmə k məqsədilə yaradılmış qeyri-höku mət xeyriyyəçilik quru mu.
1914 il noyabrın 21-də təsis edilmişdi. Təsisçisi Rəhilə
Hacıbababəyova idi. M.S.Tağıyeva cəmiyyətin idarə heyətinin sədri,
Rəhilə Hac ıbababəyova sədrin müavin i, Əminə Ağayeva katib, Pəri
Topçubaşova xəzinədar seçilmişdilər. Cəmiyyət xəstə və yaralı
əsgərlərə, yetim və yoxsul uşaqlara yardım göstərir, tez-tez mü xtəlif
tədbirlər keç irird i.
253
Cə miyyət Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində Rusiyaya əsir düşmüş yaralı türk əsgərlərinə də yardım
göstərmişdir. 1917 ilin oktyabrında Liza xan ım Mu xtarovanın (neft sənayeçisi, milyonçu Murtuza Mu xtarovun həyat
yoldaşı) sədrlik etdiyi Bakı müsəlman qadın xey riyyə cəmiyyəti yo xsul qızlar üçün peşə məktəbi açmışdı. Məktəbdə 4
ümu mtəhsil sinfi və 6 peşə bölməsi fəaliyyət göstərirdi. Türk dili, hesab, əl işi, biçmə və tikiş üzrə dərslər keçilird i. 1918
ilin qanlı mart qırğın ları zaman ı məktəb ö z fəaliyyətini dayandırmışdı. 1919 ilin əvvəllərində cəmiyyət məktəbin işini
yenidən bərpa etmişdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət i məktəbin səmə rəli işlə məsi üçün cəmiyyətə 30 min
manat vəsait ayırmışdı. Məktəb a zərbaycanlı qızların savadlanmasında, onla ra milli-mənəvi dəyərlərin aşılan masında,
ailədə və cə miyyətdə öz hüquqlarını anla masında böyük rol oynamışdır. Aprel işğalından (1920) sonra cəmiyyət
fəaliyyətini dayandırmışdır.
Əd.:
Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu - XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999;
Гусейнова Л. Дж., Деятельность неправительственных общественных организаций в период АДР (1918-1920), автореф. Канд.
Дисс., Б., 1996.
BAKI MÜSƏLMAN MAARĠF CƏMĠYYƏTĠ – 20 əsrin əvvəllərində Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə
əsarətinə qarşı milli azadlıq hərəkatının geniş vüsət aldığı şəraitdə yaradılmış (1906) maarifçilik cəmiyyəti (bax "Nicat"
mədəni-maarif cə miyyəti).
BAKI NEFT CƏ MĠYYƏ TĠ - Bakıda neft hasilatı, emalı və satışı ilə məşğul olan qurum. 1874 ildə
"V.A.Kokorev in Zakaspi t icarət şirkəti"nin əsasında yaradılmışdı. İdarə heyəti Sankt-Peterburqda, kontoru is ə Ba kıda
yerləşirdi. Ba kıda ço xlu mədənlə ri, neft e ma lı zavodları və nəqliyyat vasitələri vard ı.
BAKI NEFT SƏ NAYEÇĠLƏRĠ QURULTAYI ġ URASI (B NSQġ) - neft sənayeçiləri qurultayın ın daimi rəhbər
orqanı, Rusiya burjuaziyasının ilk sahibkar təşkilatlarından biri. 1884 ildə Bakı neft sənayeçilərin in 1-ci quru ltayında
seçilmişdi. Şuraya ən iri neft şirkətlərin in nümayəndələri seçilirdilər. Şura quru ltayların qərarlarını həyata keçirir, növbəti
qurultayın proqramın ı tərtib edir və onu höku mət orqanlarının təsdiqinə verirdi. Şura, fəaliyyəti haqqında qurultaylara
hesabat verir, neft sənayeçilərinin mənafeyin i höku mət qarşısında müdafiə edir və neft maqnatların ın yüksək gəlirlərinin
təmin olunmasına çalışırd ı. 1890 ilin sonlarından şuranın Peterburqda daimi nü mayəndəsi vardı.1899 ildən Şuranın orqanı
"Neftyanoye delo" jurnalı nəşrə başladı. Şuranın statistika bürosu hər il "Ob zorı Ba kinskoy neftyanoy promışlennosti"
("Bakı neft sənayesinin icmalı") və s. çap edirdi. Şu ra fəhlə hərəkatına qarşı mübarizənin təşkili ilə də məşğul olurdu. 1918
ildə Bakı Xalq Komissarları Soveti (BXKS) Şuran ın fəa liyyətinə nəza rəti ələ a ldı. BXKS-n in neft müəssisələrinin və Xəzə r
ticarət donanmasının milliləşdirilməsi haqqında dekretlə rindən sonra BNSQŞ-nın Sovet hakimiyyətinə qarşı münasibəti
kəskin ləşdi və o, iqtisadi sahədə yeridilən siyasətə açıq etiraz et məyə başladı. "Sentrokaspi diktaturası" hakimiyyətini
dəstəkləyən BNSQŞ xüsusi mülkiyyətin saxlan masını, mənfəətin in artırılmasın ı milli və dövlətçilik dəyərlərindən üstün
tutmuşdur. BNSQŞ-n ın Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti ilə münasibətləri sonadək gərgin səciyyə daşımışdır.
Azərbaycan Parla mentində Şuranın nümayəndəsi var idi. Sovet Rusiyasına neft məhsullarının göndərilməsinə qadağa
qoyulması ilə Rusiya bazarından məhru m olan Bakı neft sənayesi böhran vəziyyətinə çatmışdı.
BNSQŞ vəziyyətdən çıxmaq məqsədilə Cü mhuriyyəti hakimiyyətinə tam etimadsızlıq göstərərək, ingilislərə mü -
raciət et miş, keç miş Rusiya dövlətçiliyin i bərpa et mə k tərəfdarları ilə hə mrəy o lmuşdur. 1919 ilin payızında neft
sənayesində böhran son həddə çatdıqda, BNSQŞ, de mək olar ki, Hö ku mətə mü xa lif b ir quruma çevrilmişdi.
Bu za man neft sənayeçilərinin XXXVII qurultayı (1919 il, 30 sentyabr - 9 o ktyabr ) keç irilmiş və M.Əsədullayev