263
ko mandanlığı tərəfindən lazımi tədbirlər görüldü. Təchizat və təminat işlərin in aparılması ilə bərabər, 5 avqust döyüşündən
sonra hissə və bölmə lərdə yaran mış ağır mənəvi-psixo loji duru m a radan qaldırıld ı. Xa lqın milli ma raq və mənafeyindən
irə li gələn son dərəcə gərəkli b ir vəzifən in həyata keçirilməsinin, yəni Bakının a zad edilməsinin vacibliyi hərbi hissələrin
şəxsi heyətinin, könüllü dəstələrin üzv lərinin əzmində və iradəsində öz əksini tapdı. Əsgər və zabitlərin döyüş ruhunun
qaldırılması üçün hərbi hissələrin şəxsi heyətinə ünvanlanmış xüsusi bir mü raciət də qəbul edilmişdi.
Bakıətrafı kəndlərin əhalisi şəhərin azad ed ilməsinə səfərbər o lundu.Bu kəndlərin silah tuta bilən sakinləri Maş-
tağa dəstəsində, digər könüllü dəstələrdə, süvarı bölmələrində birləşdilər, Bakının şimal-şərqi boyunca uzanan döyüş
xəttində mövqe tutdular.
Qafqaz İsla m Ordusu komandanlığı Bakının azad olun ması üçün daha çevik taktikanı nə zərdən keçirməyə başladı.
Qurd qapısı istiqaməti əsas zərbə istiqaməti kimi saxlansa da, əməliyyatın şəhərətrafı dairəvi xətt üzrə aparılması
məqsədəuyğun sayıldı. Bakının azad o lunması ə məliyyatına hazırlıq istiqamət ində Abşeron yarımadasının bir sıra strateji
əhəmiyyətli məntəqələrinin ələ keçirilməsi üçün mövqe döyüşləri keçirild i. On ların ən əhəmiyyətlilərindən b iri Binəqədi
döyüşü idi. 1918 il avqustun son günlərində keçirilən bu döyüşün uğurla başa çatdırılması Nuru paşaya "Sentrokaspi" -
ingilis qüvvələrinin əhatə zo lağını daha da daraltmaq imkan ı verdi. Məh z bu döyüşdən sonra Bakıdakı ingilis qüvvələrinin
ko mandanı general Denstervill 1918 il sentyabrın 1-də Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrinə müqavimət göstərilməsinin
mü mkünsüzlüyünü etiraf etdi.
Bakın ın azad o lunması üçün keçirilən həlledici hücumun p lanı Nuru paşa tərəfindən hazırlan mışdı. Hücu ma lazımi
hazırlıq işləri başa çatdıqdan sonra Nuru paşa, türk ordusu Şərq qrupunun komandanı Xəlil paşa, Əlahiddə Azərbaycan
korpusunun komandanı Əliağa Şıxlinski və digər yüksək rütbəli zabitlər Bakı ətrafına gəld ilər. Qafqaz İslam Ordusu
ko mandanlığın ın qərargahı Gü zdəkdə, 5-ci Qafqaz firqəsinin qərargahı Qobuda, 15-ci türk firqəsinin qərargahı isə
Masazırda yerləşdirilmişdi. Hücum planına əsasən 5-ci firqə Qurd qapısı - Xırdalan xətii arasında, 15-ci firqə isə Biləcəri
istiqamət indən başlayaraq Zığ burnuna qədər olan əra zidə yerləşdirilmişdi. Əlahiddə A zərbaycan korpusuna daxil olan
milli hərbi h issələr və könüllü Azə rbaycan dəstələri də bu firqələrin ə məliyyat tabeliyinə verilmişdi. 4-cü Azərbaycan
piyada alayı, süvari və topçu bölmələri 5-ci firqənin hücum sahəsində iştirak edirdilər. A zərbaycan milli qüvvələrinin süvari
alayları, Maştağa dəstəsi və digər könüllü dəstələr isə 15-ci firqə ko mandanlığ ının əməliyyat tabeliy inə verilmişdi.
Biləcə ridən başlayaraq, Zığ burnuna qədər olan dövrələ mə xətt boyunca, əsasən, Azərbaycanın milli qüvvələri
döyüşürdülər. Ümu mi hücum plan ma əsasən, 15-ci firqənin əməliyyat sahəsində yerləşdirilmiş türk-Azərbaycan qüvvələri
qarşı tərəfin qüvvələrini parça-
264
lamaqla Qurd qapısı istiqamətindən hücuma keçən h issələrin sürətlə Bakıya girməsinə zəmin yaratmalı idilər. Sentyabrın
13-də a xşa m Nuru paşa tərəfindən imza lanan həlledic i hücum ə mrinə əsasən, türk hərb i hissələrin in 9-cu, 10-cu, 13-cü, 56-
cı p iyada alay ları və topçu bölmələ ri Qurd qapısı istiqamətində qəra r tutmuşdular. Əmrə əsasən, 9-cu və 56-c ı a layla r gece
başlanacaq hücumla atəş açmadan "Sentrokaspi" və ingilis qüvvələrinin ilk müdafiə xəttini ələ keçirməli, sonra hücumu
davam etdirə rək, qarşı tərə fin ikinci müdafiə xəttini də nəza rət alt ına alma lı, yalnız bundan sonra ələ keç irdikləri
mövqelərdə möhkəmlən məklə, səhərin açılmasın ı gözləməli idilər. Arxada qalan alayların və topçu bölmələrinin yetiş məsi
ilə Bakıya doğru hücum davam etdirilmə li id i.
Qafqa z İsla m Ordusu qüvvələri sentyabrın 14-nə keçən gecə başlanan hücumla qarşıya qoyulan vəzifələri uğurla
yerinə yetird ilə r. "Sentrokaspi"-ingilis qüvvələrin in son dərəcə güclü müqavimətinə ba xmayaraq, h iss ə və bölmə lərin çevik
və sürətli fəa liyyəti, əsgər və zabit lərin, habelə A zərbaycan könüllülərinin mərd lik və ə zmkarlıqla döyüşməsi, Nuru paşanın
əməliyyatı məharətlə idarə etməsi, o rdunun ehtiyatda saxlanılan 106-cı və 107-ci alay larının vaxtında və yerində döyüşə
qatılması qarşı tərəfin bütün ümidlərin i puça çıxardı. Sentyabrın 14-də "Sentrokaspi"-ingilis qüvvələrinə ağır zərbə
endirildi. Elə hə min günün a xşamı ingilis qüvvələri Ba kın ı tərk etdilər. Sentyabrın 15-də isə döyüşlər o qədər də uzun
sürmədi. Bakın ı nəzarətdə saxlamağa çalışan qüvvələr xarici ölkələrin konsulluqların ın nümayəndələrinin iştirakı ilə
aparılan danışıqlarda şəhəri təhvil verməyə razı olduqlarını bildirməyə məcbur oldular. Bununla da, Bakın ın azad olun ması
üçün türk-Azərbaycan qüvvələrinin Bakının azad olun ması üçün apardıqları iki günlük əməliyyat parlaq qələbə ilə başa
çatdırıldı. Sentyabrın 16-da qələbə münasibətilə türk-A zərbaycan hərbi hissələrin in Bakı ətrafında paradı keçirildi. Paradda
Xəlil paşa, Nuru paşa, Əlağa Şıxlinski, polkovnik Həbib bəy Səlimov, Azərbaycan Parla mentinin və Höku mət inin üzvlə ri,
bu qələbəni sevinc və ruh yüksəkliyi ilə qarşılayan Ba kı və ətraf kəndlə rin sakinlə ri iştira k ed irdilər.
Paraddan sonra adları çəkilən şəxslər, Höku mət rəsmiləri qoşun bölmələrin in müşayiəti ilə Bakıya daxil o ldular.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yeni paytaxtına çevrilmiş Bakın ın azad edilməsi ilə bağlı Höku mətin başçısı Fətəli xan
Xoyski ö z minnətdarlığın ı və təbrikini Nuru paşaya bu sözlərlə bildimıişdi: "...Komandanız altında bulunan cəsur türk
əsgərlərimiz tərəfindən Azərbaycanın baş kəndi olan Bakının düşməndən təmizlənməsi münasibətilə millətim, zati-
həmiyyəti-pərvəranələrinizə və dünyanın ən cəsur və soylu əsgəri olan türk oğullarına minnətdar olduğunu ərz etməklə
iftixar edərim ".
Əd.:
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Süleymanov M , Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; yenə onun., Qafqaz
İslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999; Yüccer N., Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan harekatı,
Ankara, 1996.
BAKININ QIRMIZI ORDU TƏ RƏ FĠNDƏ N Ġġ ĞALI - Sovet Rusiyasının Ba kını ələ keçirmə k və Azə rbaycan
Xalq Cü mhuriyyətini devirib bütün Şimali A zərbaycanı işğal etmək məqsədilə həyata keçird iyi təcavüzkar hərb i əməliyyat
(ba x Bak ı əməliyyatı (1920)).
BAKININ MÜDAFĠƏ SĠS TEMĠ - 1919 ilin yayında Denikin
qoşunlarının təcavüzü təhlü kəsinə qarşı Bakı şəhərinin qurudan və
dənizdən müdafiəsin in təşkili üçün həyata keçirilmiş hərb i tədbirlər sistemi.
Bakı istehkamçılar hissəsinin rəhbərliy i altında aparılırdı. Bakı ətrafında 14
müdafiə mövqeyi yaradılmışdı. Onlardan ilk yeddisi Abşeron
yarımadasının müdafiə xətti boyunca qurulmuşdu. Bakının müdafiəsi üçün
Biləcə ri, Böyükşor - Ra zin dağı və Əh mədli yüksəkliy indən keçən xətt
boyunca qurulmuş mövqelər Abşeron yarımadasının müdafiə mövqelərinin
davamı kimi nö mrələn mişdi. 8-ci dayaq qrupu Biləcəridə, 9-cu qrup
Dərnəgüldə, 10-cu Keşlədə, 11-c i Güvüldağda, 12-ci Əh mədlidə, 13-cü
Sultan (Zığ) burnunda, 14-cü isə Nargin adasında yerləşdirilmişdi. Bu
qrupların hər biri üçün 2 piyada bölüyü, 8 ədəd pulemyot və 2 ədəd top
ayrılmışdı. Dayaq qrupları üçün s əngərlər qazılmış, onların arasında
əlaqələr yaradılmış, atəş mövqeləri düzəld ilmiş və ətrafında tikanlı
mə ftillərdən maneələ r qurulmuşdu. Bakı ətrafının müdafiə xəttin in ü mu mi
uzunluğu 40 verstə qədər idi.
Bakın ın dənizdən müdafiəsinin təşkili üçün aşağıdakı tədbirlər
həyata keçirilird i: 1) dənizdən Bakıya girəcək marşrutlann müşahidəsi; 2)
Bakı hüdudlarının dənizdən qorunması üçün artilleriya müdafiəsinin təşkili;
3) Bakı bu xtasında dəniz polisinin yaradılması. Xəzərdəki hərbi gəmilər
ingilislər tərə findən alınaraq Denikinin tabeliy inə verildiy i üçün Bakının
dənizdən müdafiəsi yu xa rıdakı təd-